Người phá vỡ 'ranh giới', góp phần đưa Hải Phòng thành hình mẫu phòng, chống HIV/AIDS

Bác sĩ Nguyễn Thị Lộc là người đã thúc đẩy mô hình tư vấn, xét nghiệm HIV, giúp phát hiện sớm các ca dương tính và kết nối điều trị kịp thời, đồng thời đóng vai trò nổi bật trong triển khai dịch vụ PrEP tại địa phương.

Với sự hướng dẫn kỹ thuật của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh Hoa Kỳ tại Việt Nam, Cục Phòng, chống HIV/AIDS trước đây (nay là Cục Phòng bệnh), Hải Phòng đã áp dụng và linh hoạt trong quá trình triển khai "Chương trình tư vấn và xét nghiệm cho bạn tình/bạn chích chung của người có H, mạng lưới xã hội của họ" và đã đạt được kết quả rất ấn tượng.

Vai trò của bác sĩ Nguyễn Thị Lộc cùng đội ngũ không chỉ dừng lại ở việc quản lý các ca nhiễm HIV mà đã mở rộng thành một chiến lược tổng thể, biến Hải Phòng thành một điểm sáng trong việc triển khai hiệu quả mô hình tư vấn xét nghiệm HIV tại cơ sở điều trị, kết nối các ca dương tính điều trị sớm và đặc biệt là thúc đẩy thành công chương trình Điều trị dự phòng trước phơi nhiễm HIV (PrEP).

Mô hình này chứng minh khả năng tạo điều kiện kết nối người nhiễm HIV chưa được chẩn đoán đến điều trị thuốc kháng HIV (ARV) và cá nhân âm tính HIV đến PrEP và có thể được triển khai tại các cơ sở y tế để tiếp cận hiệu quả các cá nhân có nguy cơ lây nhiễm HIV, đặc biệt là những người chưa từng xét nghiệm HIV trước đây.

Thay đổi tư duy

Trọng tâm của chiến lược mà bác sĩ Lộc và đồng nghiệp triển khai là sự thay đổi căn bản trong triết lý phòng chống dịch: Điều trị là Dự phòng. Đây là kim chỉ nam giúp Hải Phòng chuyển từ trạng thái bị động sang chủ động trong việc kiểm soát sự lây lan của HIV. Khi trao đổi về cách thức thực hiện và sự thay đổi tư duy này, bác sĩ Lộc đã chia sẻ chi tiết về mô hình được áp dụng.

"Với cách tiếp cận điều trị là dự phòng, chúng tôi nhận thấy với phòng, chống HIV/AIDS cần có sự thay đổi: Không còn là thụ động chờ những người có hành vi nguy cơ cao tới xét nghiệm, thực hiện chuyển gửi ca HIV dương tính điều trị thuốc ARV nữa mà cần chủ động tìm cách tiếp cận với những người có hành vi nguy cơ, mời họ tới xét nghiệm và kết nối họ tới các dịch vụ dự phòng lây nhiễm HIV sẵn có trên địa bàn".

"Điều trị là dự phòng" có nghĩa là những người có H đã điều trị thuốc ARV duy trì được tải lượng HIV trong máu không phát hiện sẽ không làm lây nhiễm cho người khác qua quan hệ tình dục (K=K) và những người có hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV được điều trị dự phòng trước phơi nhiễm với HIV (PrEP) có hiệu quả giảm nguy cơ nhiễm HIV qua đường tình dục lên tới 97% và qua tiêm chích đến 74% nếu tuân thủ điều trị tốt.

Khác với trước đây, những cán bộ chuyên trách dự phòng thực hiện tư vấn xét nghiệm HIV tại các trung tâm y tế dự phòng một chức năng, từ năm 2018 Hải Phòng đã tiến hành tập huấn cho các cán bộ y tế tại các phòng khám ngoại trú HIV trên địa bàn thành phố về hoạt động "Thông báo và xét nghiệm cho bạn tình/bạn chích chung của người có H" (gọi tắt là PNS) và năm 2021 hướng dẫn mô hình "Tìm ca nhiễm HIV qua hình thức tiếp cận theo mạng lưới của người có hành vi nguy cơ cao" (gọi tắt là SNS).

Đây là lĩnh vực hoàn toàn mới với các cán bộ đã quá quen thuộc với điều trị và chăm sóc HIV/AIDS, họ bắt đầu thực hiện nhiệm vụ như những cán bộ dự phòng. Thay vì ngồi tại cơ sở y tế đợi khách hàng có nhu cầu tới đề nghị tư vấn xét nghiệm HIV theo mô hình truyền thống, nay các cán bộ y tế tại các phòng khám ngoại trú hoàn toàn chủ động tiếp cận với người có H, từ đó khai thác bạn tình/bạn chích chung của họ, tiếp cận mạng lưới những người có hành vi nguy cơ cao. Trong quá trình thực hiện cán bộ y tế rất linh hoạt chuyển đổi giữa hai mô hình PNS và SNS.

Tối ưu hóa quy trình

Một khi đã xác định được ca dương tính, thách thức lớn tiếp theo là làm thế nào để kết nối họ điều trị ARV sớm nhất và đảm bảo sự tuân thủ lâu dài. Đây là một chuỗi mắt xích phức tạp, đòi hỏi nỗ lực của tập thể và quy trình được tối ưu hóa.

Trước tiên tại Hải Phòng mở rộng các phòng xét nghiệm khẳng định, đảm bảo việc nhận mẫu và trả kết quả trong 02 giờ. Từ việc thành phố chỉ có 02 phòng xét nghiệm khẳng định HIV nhưng tới nay Hải Phòng đã xây dựng 12 phòng khẳng định trên khắp địa bàn thành phố đến tận các nơi khoảng cách địa lý xa như đặc khu Cát Hải. Sự sẵn có này hạn chế tối đa việc mất dấu khách hàng.

Sau khi khách hàng nhận kết quả, vai trò của tư vấn viên là vô cùng quan trọng, giúp người bệnh ổn định tâm lý, sẵn sàng tiếp nhận điều trị và thực hiện chuyển gửi kết nối với các cơ sở điều trị chăm sóc HIV, theo dõi xuyên suốt cả quá trình này thuộc về trách nhiệm của các tư vấn viên.

Nếu cơ sở xét nghiệm không cùng địa điểm với cơ sở điều trị thuốc ARV, tư vấn viên có thể liên hệ điện thoại với cán bộ điều trị giới thiệu, khách hàng thấy mình thực sự được quan tâm, đôi khi với những hoàn cảnh đặc biệt tư vấn viên trực tiếp đưa khách hàng tới tận nơi điều trị.

Với cách tiếp cận người bệnh là trung tâm, tại các phòng khám ngoại trú HIV không chỉ đơn thuần điều trị thuốc ARV mà mọi vấn đề liên quan sức khỏe của người bệnh đều được quản lý theo dõi một cách toàn diện: Người bệnh được tầm soát, quản lý các bệnh không lây nhiễm như đái tháo đường, tăng huyết áp, rối loạn chuyển hóa mỡ máu; điều trị các bệnh đồng nhiễm như viêm gan virus B, C; điều trị lao tiềm ẩn (tỷ lệ mắc lao trên nhóm có H cao hơn nên điều trị lao tiềm ẩn rất quan trọng); sàng lọc ban đầu các vấn đề về sức khỏe tâm thần; người bệnh là nữ được sàng lọc ung thư cổ tử cung...

Bên cạnh đó, Hải Phòng cũng xây dựng mô hình phòng khám toàn diện tại cùng điểm cung cấp đa dịch vụ từ tư vấn xét nghiệm HIV, điều trị thuốc ARV, điều trị các bệnh đồng nhiễm khác, điều trị dự phòng trước phơi nhiễm HIV (PrEP)... tạo điều kiện thuận lợi nhất cho khách hàng.

Chìa khóa giao tiếp

Việc triển khai thành công mô hình PNS/SNS (tìm ca nhiễm HIV thông qua bạn tình/bạn chích và mạng lưới) là một thách thức lớn, đặc biệt khi phải chạm đến vấn đề riêng tư và sự kỳ thị của người nhiễm HIV. "Chìa khóa giao tiếp" mà bác sĩ Lộc và đội ngũ đã áp dụng dựa trên ba nguyên tắc cơ bản: Tôn trọng, Bảo mật và Đồng hành.

Tư vấn xét nghiệm HIV luôn luôn đảm bảo tuân thủ nguyên tắc: Tự nguyện, bảo mật, tư vấn trước và sau xét nghiệm, kết quả xét nghiệm chính xác và kết nối với dịch vụ dự phòng và điều trị ARV.

Với PNS/SNS cần đáp ứng thêm nguyên tắc lấy khách hàng là trung tâm, không phán xét, phù hợp văn hóa. Mỗi nhân viên cung cấp dịch vụ PNS ký 01 bản "Thỏa thuận cam kết bảo mật" và nghiêm túc tuân thủ quy định, với hồ sơ, thông tin khách hàng cung cấp đều được lưu giữ bảo mật và chỉ có nhân viên chịu trách nhiệm có quyền truy cập.

Tất cả những tiêu chí, quy trình của mô hình đều truyền đạt rõ ràng công khai minh bạch chia sẻ với khách hàng ngay từ buổi tư vấn đầu tiên để họ thấy được các nỗ lực bảo mật cho khách hàng khi xét nghiệm HIV, trả kết quả xét nghiệm và trao đổi để có danh sách bạn tình, bạn chích.

Mối quan hệ điều trị liên tục giúp bác sĩ theo dõi sát sao việc dùng thuốc, nhắc nhở và hỗ trợ người bệnh vượt qua các rào cản như tác dụng phụ không mong muốn của thuốc, quên liều hoặc tâm lý chán nản, đôi khi có những biến cố trong cuộc sống khách hàng mong muốn chia sẻ tâm tình cùng cán bộ y tế.

Để người bệnh trở thành "người truyền thông tích cực"

Bên cạnh sự tôn trọng, bác sĩ Lộc và đồng nghiệp đã biến người bệnh từ "đối tượng" thành "đối tác" quan trọng trong chiến lược phòng chống dịch. Họ được trao quyền và trở thành "người truyền thông tích cực" - một lực lượng mạnh mẽ giúp thay đổi nhận thức cộng đồng.

"Thay vì ra lệnh hay ép buộc, nhân viên y tế trao quyền cho người bệnh bằng cách hỏi: "Bạn có muốn giúp người thân của mình được xét nghiệm sớm không?" Người bệnh được xem là đối tác, không phải là đối tượng bị kiểm soát. Họ thấy vai trò rất có ích của mình giúp người phơi nhiễm với HIV được thông báo về tình trạng và xét nghiệm, được kết nối điều trị ARV sớm, tăng hiệu quả điều trị, giảm tác động của bệnh và giảm tử vong với người có kết quả khẳng định dương tính với HIV.

Với người có kết quả xét nghiệm âm tính được kết nối các can thiệp giảm hại dự phòng lây nhiễm HIV một cách chủ động như chương trình điều trị dự phòng trước phơi nhiễm với HIV (PrEP), điều trị thay thế nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc methadone, cung cấp bơm kim tiêm sạch và bao cao su, chất bôi trơn...

Với mô hình này người bệnh đã trở thành "người truyền thông tích cực", góp phần thay đổi nhận thức xã hội về HIV từ mạng lưới xã hội người có hành vi nguy cơ cao, từ bạn tình, bạn chích của chính họ, đóng góp vào công cuộc phòng, chống HIV/AIDS giảm lây truyền HIV trong cộng đồng", bác sĩ Lộc chia sẻ.

Điểm khác biệt lớn nhất và cũng là thành công đột phá của Hải Phòng chính là việc cán bộ điều trị trở thành kênh tiếp cận chính cho PrEP. Hầu hết các tỉnh thành khác thường dựa vào các nhóm cộng đồng (CBO) để chuyển gửi nhưng tại Hải Phòng, cán bộ y tế đóng góp tới 70-80% số ca khách hàng PrEP. Thành công này chứng minh vai trò không thể phủ nhận của việc lồng ghép dự phòng vào hệ thống điều trị sẵn có.

Đây là minh chứng rõ ràng rằng lồng ghép PrEP vào hệ thống điều trị HIV hiện có là chiến lược bền vững, vừa tiết kiệm nguồn lực, vừa tối ưu hóa hiệu quả dự phòng. Bác sĩ Lộc và đội ngũ đã thành công trong việc biến Hải Phòng thành hình mẫu cho một chiến lược y tế công cộng nhân văn và hiệu quả. Thành tựu này không chỉ giúp giảm thiểu số ca nhiễm mới mà còn thắp lên ngọn lửa hy vọng chạm đến mục tiêu chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030 của Việt Nam.

Chuyện của người nhiễm HIV có "nụ cười vượt qua số phận"

SKĐS - Chị Phạm Thị Huệ (ở Hải Phòng) được ví như người có HIV mang ‘tinh thần thép’, bền bỉ tiếp thêm sức sống cho biết bao người cùng cảnh ngộ...