Thành cổ Đồng Hới là một bộ phận nằm trong tổng thể các di tích lịch sử quân sự của Đồng Hới vào thời kỳ Trịnh - Nguyễn phân tranh, được xây dựng trên một vùng đất xung yếu của đường xuyên Việt từ Bắc vào Nam.
Thành Đồng Hới được khởi công xây dựng vào năm Gia Long thứ 10 (1812). Thành được xây trên mảnh đất xưa chúa Nguyễn Phúc Nguyên cho dựng lũy Trấn Ninh (hay còn gọi là lũy Đào Duy Từ vào1631) và đồn Động Hải (1774) trong cuộc chiến tranh Trịnh - Nguyễn.
Lúc đầu thành được xây bằng đất, đến đời vua Minh Mạng, thành được thiết kế lại và xây bằng gạch vào năm 1824 theo kiến trúc vô băng, mang dáng dấp thành lũy quân sự.
Thành cổ được xây dựng gần cửa biển Nhật Lệ. Thành có chu vi khoảng 1.860m, cao khoảng 4m, mặt thành rộng 1,35m, móng dày 2m. Xung quanh có hào rộng 16m để bảo vệ cho thành.
Nhìn từ trên cao, thành cổ Đồng Hới có kiến trúc đối xứng, với bốn góc pháo đài nhô ra “răng khế” như hình bông hoa bằng tường bằng gạch bao quanh. Bốn cánh nhỏ và bốn cánh to xếp cân đối, theo hướng Tây Nam - Đông Bắc và Tây Bắc - Đông Nam.
Suốt chiều dài dựng nước và giữ nước, nơi đây là trận địa đánh dấu nhiều sự kiện lịch sử quan trọng, trong đó phải kể đến thắng lợi kết thúc hơn 200 năm nội chiến Trịnh – Nguyễn phân tranh. Đặc biệt, thành cổ còn là chiến tuyến đồng hành cùng những chiến công của quân dân Quảng Bình trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ của dân tộc.
Năm 1885, thực dân Pháp tiến đánh miền Trung, Thành Đồng Hới trở thành nơi phòng ngự, phản công của quan quân nhà Nguyễn. Ngày 19/7/1885, thực dân Pháp tấn công Thành Đồng Hới lần 2 và thành đã rơi vào tay Pháp.
Phần lớn thành Đồng Hới đã bị phá hỏng trong thời kì Pháp thuộc. Tình trạng của thành tiếp tục xấu hơn trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Kẻ thù đã trút xuống mảnh đất này hàng vạn tấn bom đạn, phá hủy một phần thành cổ nhằm ngăn chặn sự chi viện từ hậu phương miền Bắc vào chiến trường miền Nam.
Ngày 21/1/1992, Thành Đồng Hới được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia. Tháng 8/2005, tỉnh Quảng Bình đã trùng tu Thành với tổng ước tính khoảng 31 tỷ đồng.
Ngày nay, thành cổ Đồng Hới tọa lạc ngay khu trung tâm thành phố, được gìn giữ và bảo tồn bên những công trình hiện đại với kiến trúc hài hòa.
Tường thành được phục dựng kiên cố bằng gạch đỏ. Con đường bao quanh hào và thành được trải gạch, với hệ thống cây xanh và đèn chiếu sáng làm nổi bật kiến trúc. Dòng kênh trong xanh hài hòa với cảnh quan, điều hòa khí hậu cho khu vực.
Thành Đồng Hới không chỉ mang dáng dấp của một công trình phòng thủ quân sự với thành cao hào sâu, mà với cửa Đông trông ra sông Nhật Lệ bằng chiếc cầu kiểu vòm cuốn đã trở thành một điểm tham quan của du khách khi đến với Nhật Lệ-Đồng Hới-Quảng Bình.
Video: Thành cổ hơn 200 năm tuổi bên dòng Nhật Lệ
