Tượng đài liệt sỹ - TNXP Ngã ba Cò Nòi, Sơn La là nơi khắc ghi mốc son lịch sử hào hùng của những người con ưu tú của dân tộc đã hóa thân vào hồn thiêng sông núi. Những cống hiến, hy sinh của lực lượng Thanh niên xung phong (TNXP) đã đi vào lịch sử vẻ vang của dân tộc Việt Nam.
Khu Di tích lịch sử Ngã ba Cò Nòi đã được Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng cấp quốc gia ngày 29/4/2004 (nhân dịp Kỷ niệm 50 năm Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ). Công trình này đã trở thành địa chỉ đỏ giáo dục lý tưởng, truyền thống cách mạng cho các thế hệ.
Văn bia ghi công các anh hùng, liệt sỹ tại khu Di tích Ngã ba Cò Nòi.
Toàn cảnh Tượng đài liệt sỹ - TNXP Ngã ba Cò Nòi - Sơn La.
Ngã ba Cò Nòi thuộc xã Cò Nòi, huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La, nằm ở giao điểm giữa đường 13 từ căn cứ địa Việt Bắc sang và đường 41 (Quốc lộ 6 hiện nay), từ đồng bằng, Liên khu 3, Liên khu 4 lên, "là một cửa ải tất cả tất cả những người ra trận phải vượt qua".
Toàn cảnh Đèo Chẹn trên Quốc lộ 37 được nâng cấp nối liền Ngã ba Cò Nòi. (Ảnh: Tư liệu)
Hơn 70 năm về trước, Ngã ba Cò Nòi là một "yết hầu" mà thực dân Pháp quyết liệt ngăn chặn nhằm cắt đứt con đường vận chuyển quan trọng trong việc tiếp tế về chiến trường Điện Biên Phủ. Thực dân Pháp đã huy động tối đa tiềm lực không quân, sử dụng các loại bom có sức hủy diệt lớn để đánh phá trọng điểm Ngã ba Cò Nòi hòng chặt đứt con đường chi viện của hậu phương cho chiến trường.
Có ngày, thực dân Pháp ném xuống đây 69 tấn các loại bom phá, nổ chậm, bom Neban, bom bướm, gấp nhiều lần so với các trọng điểm khác, làm cho Ngã ba Cò Nòi trở thành "túi bom", bãi lầy khổng lồ, chiến trường ác liệt.
Với quyết tâm bảo vệ thông suốt con đường huyết mạch, hơn 18.000 lượt TNXP được huy động từ khắp các địa phương đã lên đường phục vụ cho Chiến dịch Điện Biên Phủ. Trong đó, thường trực tại Ngã ba Cò Nòi khoảng 1.000 người thuộc Đội 34 và Đội 40.
Để bảo vệ thành công "yết hầu" này, máu của hàng trăm chiến sỹ, TNXP và nhân dân đã đổ xuống. Nhiều TNXP đã anh dũng hy sinh, viết lên khúc tráng ca bất diệt trong Thắng lợi lịch sử Điện Biên Phủ "Lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu".
Từ năm 2000 đến 2022, tỉnh Sơn La đã khởi công xây dựng Tượng đài liệt sỹ - TNXP Ngã ba Cò Nòi - Sơn La để ghi nhớ công ơn các anh hùng liệt sỹ. Ngày 7/5/2002, "Tượng đài liệt sỹ - TNXP Ngã ba Cò Nòi - Sơn La" được khánh thành và đón nhân dân vào tham quan, tưởng niệm.
Khu tưởng niệm được xây dựng trên diện tích 20.000 m2, được chia làm 2 khu: Khu A rộng 15.000 m2 xây dựng 2 hạng mục gồm: Cụm tượng đài 3 nam thanh niên xung phong ở tư thế khác nhau, chất liệu bằng đá xanh ở vị trí cao nhất, bề mặt tượng rộng 12 mét vuông.
Tượng đài Liệt sỹ TNXP - Ngã ba Cò Nòi.
Hai bức phù điêu, mỗi bức 42 mét vuông, dài 13 mét và cao 4 mét thể hiện "Tất cả cho tiền tuyến - Tất cả để chiến thắng".
Khu B (thuộc quần thể di tích) có diện tích 5.000 m2 được xây dựng nhà sàn 2 tầng bằng bê tông theo kiến trúc mang dáng dấp nhà sàn người dân tộc Thái Tây Bắc. Tầng 1 là nơi đón tiếp khách tham quan, thắp hương tưởng niệm, tầng 2 là phòng trưng bày các kỷ vật, hiện vật như: mũ, dù, cuốc, xẻng, búa... một số hình ảnh của Bác Hồ với lực lượng TNXP Tây Bắc.
Lối lên khu nhà tưởng niệm.
Tại đây được lưu giữ nhiều kỷ vật của các TNXP.
Năm 2004, Di tích đã được xếp hạng cấp quốc gia.
