Giải pháp khắc phục suy dinh dưỡng ở trẻ nhiễm HIV

Theo ước tính của Tổ chức Y tế giới (WHO) và Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF), tỷ lệ suy dinh dưỡng (bao gồm nhẹ cân, thấp còi và gầy còm) ở trẻ nhiễm HIV cao gấp 2–3 lần so với trẻ không nhiễm. Hiểu rõ nguyên nhân, hệ lụy và triển khai các giải pháp can thiệp phù hợp có ý nghĩa quan trọng trong việc cải thiện chất lượng sống và tiên lượng của trẻ.

1. Nguyên nhân gây suy dinh dưỡng ở trẻ nhiễm HIV

Suy dinh dưỡng ở nhóm đối tượng này là kết quả của nhiều cơ chế tương tác phức tạp, bao gồm:

1.1. Giảm khẩu phần ăn và chán ăn: Trẻ nhiễm HIV thường bị chán ăn do mệt mỏi, trầm cảm, đau miệng, loét miệng hoặc nhiễm trùng cơ hội như nấm miệng, viêm thực quản. Tác dụng phụ của thuốc kháng virus (ARV) cũng có thể làm thay đổi vị giác, gây buồn nôn, nôn ói, làm giảm lượng thức ăn dung nạp.

1.2. Tăng nhu cầu năng lượng và chất dinh dưỡng: HIV làm tăng tốc độ chuyển hóa cơ bản do cơ thể phải chống lại nhiễm trùng và duy trì miễn dịch. WHO khuyến nghị trẻ nhiễm HIV có thể cần tăng 10–30% nhu cầu năng lượng so với trẻ khỏe mạnh cùng lứa tuổi, đặc biệt trong giai đoạn có nhiễm trùng cơ hội.

1.3. Rối loạn hấp thu: Tổn thương đường ruột do HIV hoặc do nhiễm trùng kèm theo (tiêu chảy mạn tính, viêm ruột, lao ruột) dẫn đến kém hấp thu dưỡng chất, đặc biệt là vitamin tan trong chất béo và các khoáng chất vi lượng như kẽm, sắt. Hậu quả là trẻ dễ bị thiếu máu, thiếu vi chất và suy dinh dưỡng thể gầy còm hoặc thấp còi.

1.4. Nhiễm trùng cơ hội: Các bệnh như lao, viêm phổi, nhiễm trùng tiêu hóa kéo dài làm cơ thể tiêu hao năng lượng, protein và vi chất. Đồng thời, tình trạng viêm mạn tính kích thích quá trình dị hóa, phá vỡ cơ và mỡ.

1.5. Yếu tố kinh tế – xã hội: Trẻ nhiễm HIV thường sống trong gia đình có hoàn cảnh khó khăn, cha mẹ cũng có thể nhiễm HIV hoặc mất sớm, dẫn đến thiếu sự chăm sóc và nguồn thực phẩm đầy đủ. Kỳ thị xã hội cũng khiến gia đình khó tiếp cận các dịch vụ hỗ trợ dinh dưỡng.

2. Hệ lụy của suy dinh dưỡng ở trẻ nhiễm HIV

Suy dinh dưỡng không chỉ là hậu quả mà còn là yếu tố làm bệnh HIV tiến triển nhanh hơn, gây nên vòng xoắn bệnh lý và nhiều hệ lụy nghiêm trọng, thậm chí tử vong, gồm:

Suy giảm miễn dịch: Thiếu năng lượng, protein và vi chất (như vitamin A, kẽm, sắt) làm giảm chức năng miễn dịch tế bào, khiến trẻ dễ mắc thêm các nhiễm trùng cơ hội. Miễn dịch kém làm tải lượng virus tăng, bệnh tiến triển nhanh hơn.

Chậm phát triển thể chất và trí tuệ: Suy dinh dưỡng kéo dài dẫn đến thấp còi, nhẹ cân, ảnh hưởng tới chiều cao và cân nặng trưởng thành. Não bộ thiếu dưỡng chất trong giai đoạn phát triển vàng có thể gây suy giảm nhận thức, ảnh hưởng học tập và hành vi.

Giảm hiệu quả điều trị ARV: Suy dinh dưỡng làm thay đổi dược động học của thuốc, giảm khả năng hấp thu, tăng nguy cơ kháng thuốc. Trẻ gầy yếu cũng dễ gặp tác dụng phụ nặng nề hơn khi dùng ARV.

Tăng nguy cơ tử vong: Các nghiên cứu cho thấy trẻ nhiễm HIV bị suy dinh dưỡng có nguy cơ tử vong cao gấp 2–6 lần so với trẻ nhiễm HIV nhưng có dinh dưỡng tốt.

3. Giải pháp can thiệp

Để cải thiện tình trạng dinh dưỡng cho trẻ nhiễm HIV, cần một chiến lược toàn diện, kết hợp y tế, dinh dưỡng và hỗ trợ xã hội với các giải pháp cụ thể:

Đánh giá và theo dõi dinh dưỡng thường xuyên

Thực hiện đo cân nặng, chiều cao, vòng cánh tay giữa (MUAC) định kỳ để phát hiện sớm suy dinh dưỡng. Kết hợp đánh giá khẩu phần ăn và tình trạng vi chất. Sử dụng công cụ WHO growth standards và biểu đồ tăng trưởng riêng cho trẻ nhiễm HIV.

Hỗ trợ dinh dưỡng đầy đủ và phù hợp

• Nhu cầu năng lượng: Tăng thêm 10–30% so với trẻ bình thường tùy mức độ bệnh.
• Chế độ ăn: Đảm bảo đủ bốn nhóm thực phẩm, ưu tiên thực phẩm giàu năng lượng và protein (sữa, trứng, cá, thịt, đậu đỗ).
• Vi chất dinh dưỡng: Cung cấp bổ sung kẽm, sắt, vitamin A, D và đa vi chất khi cần. Với trẻ nhỏ, khuyến khích nuôi con bằng sữa mẹ an toàn hoặc sữa thay thế phù hợp theo hướng dẫn WHO.

Điều trị và kiểm soát nhiễm trùng cơ hội

Phát hiện và điều trị kịp thời tiêu chảy, lao, viêm phổi. Sử dụng thuốc kháng sinh dự phòng (ví dụ cotrimoxazole) theo phác đồ để giảm gánh nặng bệnh tật. Giữ vệ sinh an toàn thực phẩm và nước uống để hạn chế nhiễm trùng đường ruột.

Hỗ trợ tâm lý – xã hội

Giảm kỳ thị, nâng cao nhận thức cộng đồng để trẻ và gia đình dễ dàng tiếp cận hỗ trợ y tế và dinh dưỡng. Các chương trình trợ cấp thực phẩm, hỗ trợ sinh kế cho gia đình có trẻ nhiễm HIV giúp cải thiện an ninh lương thực. Hỗ trợ tâm lý, tạo môi trường hòa nhập để trẻ ăn uống tốt và phát triển toàn diện.

Tăng cường phối hợp đa ngành

Cần có sự phối hợp giữa bác sĩ nhi khoa, chuyên gia dinh dưỡng, nhân viên công tác xã hội và cộng đồng. Hệ thống y tế cần lồng ghép dịch vụ dinh dưỡng vào các chương trình quản lý và điều trị HIV/AIDS. Các tổ chức quốc tế như UNICEF, WHO, PEPFAR đã có khuyến nghị cụ thể và mô hình thí điểm cần được mở rộng tại Việt Nam.

Mời bạn xem thêm:

Nguy cơ khi trẻ nhiễm HIV thiếu kiến thức về sức khỏe sinh sản

SKĐS - Giáo dục sức khỏe sinh sản (SKSS) là một phần thiết yếu trong sự phát triển của thanh thiếu niên. Điều này càng trở nên quan trọng hơn đối với trẻ nhiễm HIV.