Đèo Pha Đin, hay là dốc Pha Đin, có độ dài 32km, thuộc Quốc lộ số 6, là cửa ngõ vào tỉnh Điện Biên. Điểm cao nhất của đèo là 1.648m so với mực nước biển, với một bên là vách núi, một bên là vực sâu. Là nơi tiếp giáp giữa đất và trời, theo ngôn ngữ của người Thái, nơi bắt đầu của hành trình kéo pháo cao xạ bằng sức người của bộ đội Việt Nam trong Chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ ngày 7/5/1954.
Đèo Pha Đin nhìn từ trên cao.
Theo PV ghi nhận, đèo Pha Đin có điểm khởi đầu, điểm kết thúc, song chặng giữa thì chỉ có thể đo đếm được bằng những gian nan của người lính pháo cao xạ. Đây là hành trình kéo pháo cao xạ bằng sức người qua nhiều đèo, dốc, vực sâu, núi cao, hướng tới cứ điểm Him Lam, đồi Độc Lập, đồi A1, Hầm De Castries….
Đèo Pha Đin nhìn từ trên cao.
70 năm trước, khi đó đèo Pha Đin nằm trong tuyến đường huyết mạch tiếp vận vũ khí, đạn dược và lương thực cho Chiến dịch Điện Biên Phủ của bộ đội Việt Nam. Đây là nơi đã ghi dấu chân của 8.000 thanh niên xung phong, dân công hoả tuyến với hàng trăm lượt gánh gồng, tải đạn, chở gạo qua đây mỗi ngày. Nó cũng là tuyến đường hành quân của các lực lượng bộ binh, pháo binh…
Kéo pháo, tất cả cho Điện Biên Phủ. (Ảnh: tư liệu)
Đường kéo pháo vào Điện Biên không chỉ có một mà có nhiều chặng, nhiều hướng đi, nhiều đích đến. Có lúc, đó là đường dùng cho cả chiến dịch. Nhưng có khi, nó chỉ tồn tại để pháo được kéo qua trong vài giờ đồng hồ, rồi sau đó lại ẩn mình trong rừng sâu, núi thẳm như chưa từng có bao giờ.
Trong hệ thống đường kéo pháo bằng sức người chưa từng có trên thế giới ấy có một quãng đường đặc biệt được làm chỉ trong vòng 20 giờ, với chiều dài 15km, chạy từ cửa rừng Nà Nham, qua đỉnh Pha sông cao 1.150m, xuống Bản Tấu, Bản Nghễu.
Các chiến sĩ Điện Biên năm xưa lấy thân mình kéo pháo. (Ảnh: tư liệu)
Trên đoạn đường ấy, bộ đội Việt Nam đã kéo những khẩu pháo nặng 2,4 tấn hoàn toàn bằng sức người, vượt qua dốc núi cheo leo, đèo cao hiểm trở, vực sâu và máy bay địch gầm rít trên đầu. Gian nan không kể xiết, để rồi 40 khẩu pháo 75mm và súng cối 120mm vẫn kịp đồng loạt bắn cấp tập vào cứ điểm Him Lam, mở màn trận Điện Biên Phủ lúc 17 giờ ngày 13/3/1954.
Hình mô phỏng các chiến sĩ Điện Biên kéo pháo năm xưa tại Bảo tàng Chiến thắng lịch sử quốc gia Điện Biên Phủ.
Hiện tại, đường kéo pháo ấy giờ còn điểm đầu là đèo Pha Đin sừng sững giữa mây ngàn trùng điệp. Điểm cuối cùng của di tích đường kéo pháo được tôn tạo là nơi anh hùng Tô Vĩnh Diện hy sinh khi lấy thân mình chèn pháo.
Ngoài ra, tượng đài kéo pháo năm bên dòng Nậm Rốm (thuộc xã Nà Nhạn, huyện Điện Biên) cách thành phố Điện Biên Phủ khoảng 20km về hướng Bắc, nơi đây được dựng một cụm tượng đài vinh danh trung đội pháo binh của anh hùng Tô Vĩnh Diện trên triền đồi Bó Hôm năm xưa.
Cụm tượng đài bằng đá sừng sững, phác họa 29 nhân vật trong tư thế kéo khẩu pháo 105 ly ngược dốc, tựa vào sườn đồi - do nhà điêu khắc Tạ Quang Bạo sáng tác. Tổng thể khối tượng đài dài 21m; cao 13,5m, rộng 7m; trọng lượng nặng 1.200 tấn, đặt trên bệ móng cao vững chãi. Khối tượng có nhiều mảng đường nét khoẻ khoắn, thanh thoát, mô tả tán cây xum xuê, dây leo chằng chịt, thể hiện sự nguyên sơ của núi rừng che chở bộ đội.
Cụm Tượng đài Bộ đội kéo pháo bằng tay (được khánh thành ngày 6/5/2009), đây là cụm tượng đài lớn nhất Việt Nam được điêu khắc bằng đá xanh.
Theo các chuyên gia văn hóa, tượng đài kéo pháo bằng tay là một công trình nghệ thuật độc đáo, hình ảnh cả dân tộc vào trận, nghệ thuật chiến tranh nhân dân, khẳng định ý chí "Không có gì quý hơn độc lập - tự do". Đặc biệt, đường kéo pháo xuyên rừng dài gần 4km, vắt ngang sườn núi, phục chế nguyên trạng có ý kiến thẩm định của một số cựu chiến binh, nhân chứng lịch sử, bảo đảm đúng giá trị lịch sử: vết bánh xe khẩu pháo lún sâu, vết cày xới đất, cho chúng ta cảm nhận hình ảnh bộ đội găm mũi dày xuống đất, gồng mình kéo khẩu pháo nặng ngược dốc.
Hiện nay, đèo Pha Đin đã được hạ độ cao, những nơi cao không còn cao như trước, những nơi đường hẹp không còn hẹp như xưa, dẫu vẫn còn nguyên vẹn 8 cung đường lúc lên, lúc xuống ngoằn ngoèo và vô số khúc cua tay áo, cua chữ Z, chữ A . (Ảnh: Xuân Tư - TTXVN)
Dù trải qua hàng chục năm lịch sử, song, chặng đường qua đèo Pha Đin còn nguyên vẹn trong ký ức của nhạc sỹ Hoàng Vân, người đã sáng tác bài Hò kéo pháo, lấy cảm hứng từ những ngày kéo pháo vào trận địa Điện Biên lịch sử. Đó là con đường dẫn lối vào trang sử hào hùng của những người lính Điện Biên Phủ năm xưa.
