Tí không phải là 'chuột', Sửu không phải là 'trâu'
Ông Đặng Vũ Tuấn Sơn, Chủ tịch Hội Thiên văn và Vũ trụ học Việt Nam cho biết, mặc dù những khái niệm can-chi quen thuộc với người Việt Nam tới nỗi gần như không có ai không biết tới, và thậm chí nhiều người còn rất coi trọng việc tính ngày tháng, tính tuổi theo những yếu tố này, nhưng thực tế là đa số người Việt Nam không hề biết tới ý nghĩa thật sự của chúng.
Hầu hết người Việt Nam tin rằng "Tí" có nghĩa là chuột, "Sửu" có nghĩa là trâu, ... Đó là kiến thúc không đúng. Tân Sửu không phải là "trâu mới" cũng đồng nghĩa "Ất Tỵ" không phải là con rắn. Việc hiểu "Sửu" là trâu, cũng như "Tuất" là chó, Hợi là lợn hay Tỵ là "rắn" là sự ngộ nhận phổ biến.
Linh vật rắn trưng bày cho năm Ất Tỵ.
"12 địa chi (từ Tí đến Hợi) không phải là 12 con vật mà có nguồn gốc ám chỉ 12 giai đoạn từ khi thai nghén, nảy mầm cho tới khi già héo và chết đi của cây cối. Sau này, các chi được gán thêm các con vật vào. Như vậy, mỗi con vật đại diện cho một chi. Chẳng hạn, con trâu đại diện cho Sửu, nhưng không đồng nghĩa với việc Sửu là con trâu", ông Đặng Vũ Tuấn Sơn nói.
Các thiên can (từ Giáp đến Quý) cũng có nguồn gốc tương tự. Đó là 10 giai đoạn và đặc điểm phát triển của cây cối, mùa màng. Tân là chỉ thời điểm một mùa mới đang đợi, sẵn sàng để sinh trưởng. Sửu là giai đoạn mầm cây vừa nảy và chuẩn bị vươn khỏi mặt đất.
Hai yếu tố can và chi này độc lập với nhau, khi đứng cạnh nhau thì tạo nên những tổ hợp khác nhau, nhưng không phải một từ ghép để dịch theo kiểu "Tuấn Sơn là núi cao". Không có từ nào bổ nghĩa cho từ nào ở đây cả (ai thấy khó hiểu thì học lại môn tiếng Việt cấp 2, giảng ra đây cái tối cơ bản đó thì rất dài). Do đó Tân Sửu không phải trâu mới.
Ông Đặng Vũ Tuấn Sơn cho biết, dựa vào vòng đời sinh trưởng của cỏ cây, người Trung Quốc đã đặt tên cho các can và chi để mô tả các giai đoạn khác nhau. Dưới đây là danh sách và ý nghĩa của từng can và chi mà thông thường còn ít người biết tới.
10 thiên can, hàm ý về các đặc điểm và quá trình phát triển của cây cối và mùa màng.
"Giáp" nghĩa là Vỏ, ngụ ý rằng vạn vật đều nảy nở từ những hạt cây trong đất. "Ất" nghĩa là cỏ cây bắt đầu lớn lên và lá xuất hiện. "Bính" là đón ánh nắng và sáng lên. "Đinh" là trưởng thành và khỏe mạnh. "Mậu" là cây cỏ cùng vạn vật phát triển tươi tốt khắp nơi
"Kỉ" là phát triển mạnh mẽ và đơm hoa kết trái. "Canh" là mùa thu hoạch đã tới gần. "Tân" là một mùa mới đang chờ. "Nhâm" là sau thu hoạch, hạt lại nằm trong lòng đất đợi ngày ra đời. "Quý" là những cỏ cây mới đã sắp nảy mầm để bắt đầu chu kỳ mới.
12 địa chi tương ứng với 12 giai đoạn liên tiếp từ khi gieo hạt, nảy mầm cho tới khi phát triển và cuối cùng là chết đi của cây. "Tý" nghĩa là hạt nảy mầm và hút nước. "Sửu" nghĩa là mầm đã nảy và vươn khỏi mặt đất. "Dần" cây vươn về phía ánh Mặt Trời. "Mão" là cành và lá mọc rậm rạp. "Thìn" là tăng trưởng nhanh chóng. "Tỵ" phát triển đầy đủ và trưởng thành. "Ngọ" là sung mãn hoàn toàn. "Mùi" là quả đã chín. "Thân" là bắt đầu già đi. "Dậu" là khô héo dần. "Tuất" là úa tàn. "Hợi" là chết đi
"Như vậy, ý nghĩa ban đầu của các chi vốn không phải là chỉ các con vật như hầu hết chúng ta vẫn thường nghĩ. Việc gán các chi với các con vật diễn ra sau đó, được cho là vào thời nhà Hán ở Trung Quốc. Ở Việt Nam ta, các con vật vẫn được gán giống như cách người Trung Quốc đã làm, trừ chi Mão ở Trung Quốc vốn là thỏ nhưng người Việt ta lại đặt là mèo, có lẽ vì trong văn hóa dân gian của chúng ta thì con mèo gần gũi hơn", ông Đặng Vũ Tuấn Sơn nói.
Yếu tố văn hóa trong các quy ước
Ông Đặng Vũ Tuấn Sơn cho biết, dù kiến thức thực tế như vậy nhưng nói năm 2022 là năm con hổ, năm 2023 là năm con mèo, năm 2024 là năm con rồng và năm 2025 là năm con rắn cũng không sai. Lý do vì đó là qui ước văn hóa đã được sử dụng rộng rãi.
Chúng ta hoàn toàn có thể hiểu theo quy ước này song việc soi chiếu với nghĩa gốc của nó cũng cần nắm được để hiểu rằng "Sửu" không có nghĩa là trâu ("Ngưu" mới là trâu), "Tuất" không có nghĩa là chó ("Khuyển" mới là chó), ...
Người sinh năm Dần không có nghĩa là có đặc điểm gì đó giống con hổ, các năm khác cũng như vậy (vì rõ ràng là nó chỉ là qui ước văn hóa, và còn được ghép vào sau đó chứ không phải nguyên gốc của các địa chi).
Can và Chi ghép cạnh nhau vẫn là hai từ độc lập, không được coi là từ ghép và cho rằng Can là một tính từ bổ sung ý nghĩa cho Chi.
Thiên can địa chi được sử dụng trong lịch pháp tuy nhiên thập nhị chi được gắn rất chặt chẽ trong mối quan hệ với tháng và giờ, trong khi thập can thì không được gắn cụ thể với đơn vị nào của thời gian, mà chỉ là yếu tố kết hợp với thập nhị chi để gọi tên ngày và năm.
– Cả thiên can và địa chi lại cùng được tạo ra với ý nghĩa nguyên thuỷ là sự phát triển của cây cối, liệu rằng có phải là thừa không, chỉ cần thiên can hoặc địa chi là đủ, không nhất thiết phải có đủ cả thiên can và địa chi. Liệu rằng ý nghĩa có thực sự là nguyên thuỷ không hay là khi nhận thấy việc thiên can và địa chi được dùng để chỉ thời gian, nên người xưa đã gắn ý nghĩa cho thiên can và địa chi như vậy vì quá trình hình thành và phát triển của cây cối cũng chính là thời gian.
