Đề xuất này xuất phát từ nhận định rằng hệ thống học bổng tại Việt Nam hiện nay đang bị phân tán, thiếu đồng bộ do được cấp phát bởi nhiều cơ sở đào tạo, doanh nghiệp và các đề án riêng lẻ của Chính phủ. Tình trạng này đã dẫn đến sự phân tán nguồn lực, thiếu một chiến lược tổng thể và chưa thể hình thành một thương hiệu học bổng quốc gia đủ mạnh để cạnh tranh, thu hút nhân tài trong và ngoài nước.
Ngoài ra, các chương trình học bổng hiện tại chưa bao phủ toàn diện, khiến nhiều học sinh, sinh viên, nhà khoa học trẻ tài năng nhưng hoàn cảnh khó khăn hoặc theo học các ngành khoa học cơ bản, nghệ thuật, văn hóa đặc thù vẫn chưa tiếp cận được cơ hội hỗ trợ phù hợp.
Hơn nữa, cơ chế ràng buộc và trọng dụng sau đào tạo còn yếu, đặc biệt đối với học bổng du học, làm trầm trọng thêm hiện tượng "chảy máu chất xám". Sự phụ thuộc chủ yếu vào ngân sách nhà nước cũng khiến quy mô học bổng bị hạn chế, quy trình cấp phát thiếu linh hoạt và nặng tính hành chính.
Trước thực trạng đó, Vụ Giáo dục Đại học (Bộ GD&ĐT) khẳng định cần thiết phải thành lập một Quỹ Học bổng Quốc gia duy nhất. Quỹ được thiết kế để hoạt động theo mô hình hiện đại, tập trung và linh hoạt, qua đó khắc phục những hạn chế cố hữu và trở thành một công cụ chính sách quan trọng trong chiến lược phát triển nhân tài quốc gia.
Ảnh minh hoạ.
Quỹ được đề xuất thành lập dưới hình thức quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, hoạt động không vì lợi nhuận, do Thủ tướng Chính phủ thành lập và phê duyệt điều lệ. Cơ cấu tổ chức sẽ bao gồm: Hội đồng Quản lý Quỹ (định hướng chiến lược, giám sát hoạt động); Ban Giám đốc (điều hành, triển khai); Hội đồng Khoa học (xét duyệt hồ sơ công bằng, chuyên nghiệp); và Ban Kiểm soát (giám sát tài chính, đảm bảo minh bạch).
Để bảo đảm nguồn lực bền vững, Quỹ sẽ đa dạng hóa tài chính từ ngân sách nhà nước, doanh nghiệp và xã hội hóa, đồng thời mở rộng hợp tác tài trợ trong và ngoài nước. Đặc biệt, Quỹ sẽ áp dụng tiêu chí xét duyệt minh bạch, với sự tham gia của hội đồng khoa học độc lập, ứng dụng công nghệ số trong quản lý, theo dõi hồ sơ, và thiết lập cơ chế cam kết phục vụ sau đào tạo, kết nối mạng lưới người nhận học bổng với các bộ, ngành, doanh nghiệp để nhân tài được trọng dụng hiệu quả.
Vụ Giáo dục Đại học đề xuất Quỹ sẽ tập trung vào 5 nhóm học bổng trọng điểm nhằm bao phủ và hỗ trợ chiến lược: Học bổng toàn phần/bán phần cho học sinh, sinh viên tài năng ở mọi lĩnh vực, dựa trên thành tích học tập xuất sắc, năng khiếu đặc biệt hoặc kết quả thi vượt trội, với mức học bổng đủ trang trải học phí và chi phí sinh hoạt; Học bổng cho học sinh, sinh viên thuộc khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa, đồng bào dân tộc thiểu số và đối tượng chính sách xã hội, nhằm đảm bảo công bằng trong tiếp cận giáo dục và thể hiện tinh thần nhân văn "không ai bị bỏ lại phía sau";
Học bổng cho sinh viên giỏi tại các trường đại học trọng điểm, ngành ưu tiên như khoa học cơ bản, công nghệ lõi, kỹ thuật cao, y dược, sư phạm... hỗ trợ toàn bộ chi phí học tập và sinh hoạt; Học bổng theo đặt hàng của Chính phủ, phục vụ đào tạo nhân lực chất lượng cao cho các lĩnh vực chiến lược, công nghệ mới nổi, an ninh - quốc phòng và phát triển kinh tế - xã hội;
Học bổng du học và nghiên cứu sau đại học ở nước ngoài, kế thừa và nâng tầm các đề án hiện có, cử học viên tham gia chương trình thạc sĩ, tiến sĩ, sau tiến sĩ tại các trường hàng đầu thế giới trong các lĩnh vực Việt Nam đang cần nhân lực cấp thiết.
Theo Vụ Giáo dục Đại học, việc thành lập và vận hành hiệu quả Quỹ Học bổng Quốc gia sẽ tạo cú hích mạnh mẽ cho phong trào học tập, nghiên cứu và phát triển nhân tài. Học bổng không chỉ là vinh danh mà còn là động lực để người học phấn đấu, đồng thời thúc đẩy các trường đại học nâng cao chất lượng đào tạo, tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh. Với chính sách "trải thảm đỏ" và cơ chế ràng buộc sau đào tạo, Quỹ hướng đến mục tiêu biến "chảy máu chất xám" thành "thu hút chất xám", góp phần đào tạo đội ngũ chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý tinh hoa, tạo mạng lưới nhân tài Việt toàn cầu, đưa Việt Nam trở thành trung tâm tri thức năng động của khu vực.
Vụ Giáo dục Đại học cũng cho hay, đơn vị đã kiến nghị Quốc hội và Chính phủ sớm ban hành nghị quyết hoặc nghị định thành lập Quỹ Học bổng Quốc gia với cơ chế đặc thù về tổ chức, tài chính và hoạt động, đồng thời kiến nghị ngân sách nhà nước bố trí nguồn vốn khởi tạo ban đầu. Cộng đồng doanh nghiệp và toàn xã hội cũng được khuyến khích đồng hành, đóng góp nguồn lực và trí tuệ để Quỹ trở thành biểu tượng của khát vọng phát triển và tinh thần trọng dụng nhân tài Việt Nam.
"Đầu tư cho con người là đầu tư cho tương lai. Với quyết tâm chính trị và sự đồng thuận xã hội, Quỹ Học bổng Quốc gia sẽ trở thành bệ phóng cho những tài năng Việt Nam bay cao, bay xa, góp phần xây dựng đất nước hùng cường và thịnh vượng", đại diện Vụ Giáo dục Đại học nhấn mạnh.
