Tiềm năng phát triển dược liệu từ đa dạng sinh học
Việt Nam là một trong những quốc gia có đa dạng sinh học cao — về sinh thực vật, nấm, vi sinh vật — với hàng nghìn loài thực vật có tiềm năng làm dược liệu. Đa dạng này chính là kho "vàng xanh", nếu được khai thác có hệ thống, bền vững, sẽ là nguồn nguyên liệu dược liệu phong phú, giúp phát triển y học cổ truyền, y học hiện đại, các chế phẩm chức năng, thuốc mới.
Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam (VAST), thông qua các Viện như Viện Hóa học, Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật, Viện Hóa học các hợp chất thiên nhiên, đã và đang thực hiện nhiều nghiên cứu về hóa chất có hoạt tính sinh học lấy từ thiên nhiên, nghiên cứu phân lập, xác định cấu trúc, thử nghiệm dược tính, cũng như phát triển ứng dụng.
Tại hội nghị khoa học "Đa dạng sinh học và Các chất có hoạt tính sinh học vì sự phát triển bền vững" tổ chức ngày 4/4/2025, các nhà khoa học VAST đã giới thiệu nhiều báo cáo tổng quan và nghiên cứu chuyên sâu về dược chất từ nguồn thực vật và vi sinh, xác định được nhiều cấu trúc mới chưa từng được ghi nhận.
Cây thông đỏ là loài dược liệu chứa nhiều hoạt chất quý hiếm.
Việc chuyển giao công nghệ và thương mại hoá sản phẩm sinh học tiềm năng như thực phẩm chức năng, dược liệu đã được thực hiện. Ví dụ sản phẩm Fuicodan (ngành dược liệu) là một trong những sản phẩm được phát triển và thương mại hoá.
Một hoạt chất quý hiếm được chiết xuất từ cây Tùng đỏ vùng Siberia, kết hợp với công nghệ nano hiện đại đã được các nhà khoa học phát triển thành công thành sản phẩm Nano Dihydroquercetin. Sản phẩm giúp phòng ngừa và hỗ trợ điều trị rối loạn lipid máu, bảo vệ tim mạch, gan và cải thiện tuần hoàn máu não. Với khả năng chống oxy hóa mạnh gấp hàng chục lần vitamin C, Nano Dihydroquercetin mở ra hướng đi mới cho các sản phẩm chăm sóc sức khỏe có nguồn gốc tự nhiên.
Theo chia sẻ của TS. Nguyễn Thị Mai Hương, Trung tâm Vật lý ứng dụng và Thiết bị khoa học - Viện Vật lý - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, thực tế hiện nay cho thấy, tỷ lệ người mắc các bệnh liên quan đến rối loạn lipid máu và xơ vữa động mạch đang ngày càng gia tăng, đặc biệt ở nhóm tuổi ngày càng trẻ. Trước tình trạng đó, xu hướng sử dụng các chất chống oxy hóa để làm chậm hoặc ngăn chặn quá trình oxy hóa lipid, nguyên nhân chính dẫn đến hình thành mảng bám và gây xơ vữa động mạch đang được giới khoa học và người tiêu dùng đặc biệt quan tâm.
Bà cho biết: Hiện trên thị trường đã xuất hiện nhiều sản phẩm hỗ trợ ổn định mỡ máu, lưu thông khí huyết, tuy nhiên phần lớn vẫn ở dạng hoạt chất thô, khả năng hấp thu còn hạn chế. Trong khi đó, một số sản phẩm nhập khẩu tuy có chất lượng tốt nhưng giá thành cao hoặc không rõ nguồn gốc xuất xứ. Vì vậy, nhóm nghiên cứu đã xác định rõ việc phát triển sản phẩm có nguồn gốc tự nhiên, an toàn, hiệu quả và phù hợp với nhiều nhóm đối tượng sử dụng là nhiệm vụ cấp thiết và có ý nghĩa thực tiễn cao.
Dihydroquercetin, hay còn gọi là Taxifolin, là hoạt chất flavonoid quý hiếm được chiết xuất từ cây Tùng đỏ (Dahurian Larch), loài thực vật mọc phổ biến tại vùng Siberia, Nga và một số quốc gia ôn đới. Nhiều nghiên cứu trên thế giới đã chứng minh hoạt chất này có khả năng chống oxy hóa mạnh, giúp trung hòa các gốc tự do, bảo vệ màng tế bào, từ đó phòng ngừa các bệnh do lão hóa và stress oxy hóa gây ra. Ngoài ra, Dihydroquercetin còn có tác dụng giảm cholesterol xấu, tăng cường tuần hoàn máu não, bảo vệ gan, cải thiện chất lượng giấc ngủ và hỗ trợ ngăn ngừa hình thành mảng xơ vữa trong lòng mạch.
TS. Nguyễn Thị Mai Hương cho biết, kết quả phân tích của Phòng thí nghiệm Brunswick (Hoa Kỳ) cho thấy chỉ số chống oxy hóa ORAC của Dihydroquercetin đạt 104.126 µmol TE/gram, cao gấp 55 lần so với vitamin C và vượt xa vitamin E. Đây là một trong số ít các hoạt chất tự nhiên có khả năng trung hòa gần như toàn bộ các gốc tự do tồn tại trong cơ thể.
Tuy nhiên, điểm yếu của Dihydroquercetin dạng thô là khó tan trong nước, sinh khả dụng thấp, khó hấp thu vào cơ thể khi sử dụng bằng đường uống. Trăn trở trước bài toán này, nhóm nghiên cứu đã phát triển thành công công nghệ nano hóa hoạt chất thành dạng gel lỏng với kích thước hạt dưới 50 nanomet. Nhờ đó, hoạt chất dễ dàng phân tán hoàn toàn trong nước, hấp thụ nhanh vào cơ thể và phát huy tác dụng tối ưu. Đây được xem là bước đột phá công nghệ tạo nên sản phẩm Nano Dihydroquercetin.
Vai trò của đa dạng sinh học đối với phát triển dược liệu
GS Phạm Hùng Việt, Đại học Quốc gia Hà Nội cho biết, khu vực Tây Bắc Việt Nam là vùng "kho tàng thuốc dân gian" với tiềm năng rất lớn để sàng lọc các loài dược liệu bản địa. Những bài thuốc dân gian sử dụng qua thời gian dài là nguồn tài nguyên quý cần được bảo tồn, nghiên cứu khoa học để xác định hiệu quả và định lượng.
Việc nghiên cứu các bài thuốc dân gian không chỉ có mục tiêu bảo tồn tri thức văn hóa bản địa mà còn nhằm mục đích phát triển thành dược phẩm hoặc sản phẩm có giá trị cao. Quá trình này bao gồm điều tra thực vật học, hóa học, dược lý và công nghệ bào chế để tối ưu hóa hiệu suất điều trị.
GS Hùng Việt nhấn mạnh rằng các bài thuốc dân gian hiện nay vẫn chưa được đảm bảo về định lượng hay thử nghiệm khoa học cấp độ cao. Do đó, nghiên cứu có hệ thống là cần thiết để minh chứng cho hiệu quả điều trị, đồng thời phát triển vùng dược liệu, chế biến chuẩn hóa thành sản phẩm có tính thương mại.
Đa dạng sinh học là nền tảng, thế mạnh để phát triển dược liệu ở Việt Nam.
Qua đó, đa dạng sinh học đóng vai trò như nền tảng vàng cho phát triển dược liệu: từ việc cung cấp nguồn nguyên liệu phong phú, tạo cảnh quan cây thuốc bản địa, cho đến phát triển công nghệ, thương mại hoá. GS Hùng Việt cho rằng nếu có quản lý tốt, nghiên cứu kỹ càng thì Việt Nam có thể phát triển sinh kế cho cộng đồng, thúc đẩy kinh tế vùng Tây Bắc, và đưa dược liệu bản địa vào dòng sản phẩm có giá trị cao hơn.
Để tận dụng được thế mạnh của đa dạng sinh học vào phát triển dược liệu, theo các nhà khoa học cần có sự tăng cường nghiên cứu đa ngành: Hóa học thiên nhiên, sinh học phân tử, công nghệ sinh học, công nghệ thực nghiệm để tìm ra hợp chất mới, định hướng phát triển thuốc, chế phẩm chức năng.
Phát triển hệ thống bảo tồn loài, bảo vệ hệ sinh thái có nguồn dược liệu quan trọng, xây dựng vườn thực vật, sưu tập gen, bảo tồn tại chỗ. Đẩy mạnh thương mại hoá bằng cách hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ, gắn kết nhà nghiên cứu – doanh nghiệp – chính sách, hoàn thiện khung pháp lý, thủ tục kiểm định, cấp phép.
Đào tạo nguồn nhân lực chuyên sâu: nhà hóa dược, phân tử, nhà nghiên cứu thực địa, chuyên gia bảo tồn. Quan tâm đến tiêu chuẩn hóa, truy xuất nguồn gốc, đảm bảo an toàn, chất lượng – để dược liệu Việt Nam có thể tham gia mạnh trên thị trường quốc tế.
Đa dạng sinh học là tài sản vô giá, là nền tảng vàng giúp phát triển ngành dược liệu của Việt Nam. Với sự nỗ lực từ Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam và các đơn vị liên quan trong nghiên cứu, đào tạo, ứng dụng và bảo tồn, ngành dược liệu Việt Nam có thể phát triển mạnh mẽ, đóng góp vào y học, sức khỏe cộng đồng và phát triển bền vững. Việc khai thác phải đi đôi với bảo tồn và phát triển hệ sinh thái để không làm mất đi nguồn tài nguyên thiên nhiên quý báu này.
