Trong bức tranh phát triển nông nghiệp bền vững ở Yên Bái, tỉnh Lào Cai cây quế đã và đang giữ một vai trò đặc biệt quan trọng. Không chỉ là cây trồng gắn bó lâu đời với đồng bào dân tộc Dao, Tày, Mông, cây quế còn được coi là "của để dành" giúp nhiều hộ gia đình vươn lên thoát nghèo, xây dựng cuộc sống ấm no.
Với giá trị dược liệu và kinh tế cao, quế đã trở thành sản phẩm chủ lực, góp phần nâng cao thương hiệu địa phương trên thị trường trong và ngoài nước. Tuy nhiên, con đường phát triển quế bền vững cũng còn nhiều khó khăn, đòi hỏi nỗ lực đồng bộ từ nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp và chính quyền.
Quế - cây trồng gắn liền với đời sống văn hóa cộng đồng Dao vùng núi phía Bắc.
Quế không chỉ là cây trồng lấy gỗ, lấy vỏ mà còn là nguồn nguyên liệu dược liệu quý, được sử dụng trong y học cổ truyền, chế biến thực phẩm, mỹ phẩm và hương liệu. Nhiều nghiên cứu cho thấy tinh dầu quế tại Yên Bái có hàm lượng aldehyd cinnamic cao, thuộc nhóm tốt nhất thế giới, tạo lợi thế cạnh tranh lớn trên thị trường quốc tế.
Không chỉ mang giá trị dược liệu, quế còn đem lại hiệu quả kinh tế rõ rệt. Vỏ, cành, lá đều có thể tận dụng, trong đó tinh dầu và bột quế có giá trị xuất khẩu cao. Theo thống kê, mỗi hecta quế trưởng thành có thể mang lại hàng trăm triệu đồng, cao gấp nhiều lần so với các loại cây trồng khác.
Người trồng quế đổi thay tư duy canh tác
Trước kia, quế chủ yếu được canh tác theo lối truyền thống, dựa vào kinh nghiệm cha truyền con nối. Người dân quan tâm nhiều đến số lượng cây, diện tích trồng, ít chú trọng đến chất lượng hay kỹ thuật chăm sóc.
Thậm chí, để tiết kiệm công làm cỏ và bảo vệ quế trước sâu bệnh, nhiều hộ thường xuyên sử dụng thuốc trừ cỏ và phân bón hóa học. Cách làm này tuy giúp giảm chi phí ngắn hạn nhưng lại để lại hệ lụy lâu dài: đất bạc màu, môi trường bị ảnh hưởng và chất lượng tinh dầu quế không ổn định.
Thay đổi chỉ thật sự đến khi thị trường bắt đầu đòi hỏi những tiêu chuẩn khắt khe hơn. Những chuyến hàng xuất khẩu bị trả lại, giá quế bán ra chênh lệch rõ rệt giữa sản phẩm hữu cơ và sản phẩm canh tác thông thường đã khiến người dân nhận ra họ cần một hướng đi khác. Từ đó, tư duy canh tác dần được thay đổi, hướng về sản xuất sạch, an toàn và bền vững.
Anh Lý Sinh Quyền, một hộ trồng quế lâu năm nhớ lại: "Trước đây, gia đình tôi phun thuốc trừ cỏ quanh năm. Cỏ chết thì mình đỡ phải thuê nhân công, tiết kiệm được tiền. Nhưng rồi đất dần chai cứng, cây quế không còn xanh tốt như trước, tinh dầu cũng bị doanh nghiệp chê. Từ khi tham gia mô hình quế hữu cơ, tôi bỏ hẳn thuốc hóa học, mua máy phát cỏ để giữ ẩm cho đất. Mệt hơn, tốn công hơn, nhưng đổi lại cây khỏe mạnh, quế thơm và bán được giá cao".
Xưởng sản xuất, chế biến quế thành phẩm.
Sự thay đổi ấy không chỉ diễn ra ở một vài hộ riêng lẻ. Cả cộng đồng người trồng quế cũng đang dần chuyển dịch. Trên những triền đồi quế, lớp thảm thực vật xanh mướt được giữ lại, không còn cảnh đất trống trơ trọi như trước. Người dân chủ động học hỏi kỹ thuật mới, biết cách bón phân hữu cơ, tỉa cành hợp lý, khai thác lá và vỏ quế đúng chu kỳ để giữ được chất lượng cao nhất.
Điều đáng mừng là thế hệ trẻ cũng bắt đầu tham gia tích cực hơn. Nhiều thanh niên từng đi làm ăn xa nay quay về quê trồng quế, nhưng với tư duy mới. Họ kết hợp sản xuất với thương mại, biết tận dụng mạng xã hội để giới thiệu tinh dầu quế, bột quế, trà quế do gia đình làm ra. Một số hộ còn liên kết lại để tạo thương hiệu riêng, đóng gói sản phẩm đẹp mắt, đưa vào siêu thị và cửa hàng dược liệu.
Quế mang lại thu nhập ổn định cho bà con nông dân.
Cơ hội mở rộng thị trường và xây dựng thương hiệu
Trong những năm gần đây, nhu cầu sử dụng dược liệu tự nhiên, an toàn tăng cao. Quế nhờ chất lượng vượt trội đã có mặt tại nhiều thị trường khó tính như Mỹ, Nhật Bản, Ấn Độ, Trung Đông. Không chỉ dừng lại ở nguyên liệu thô, nhiều doanh nghiệp còn đẩy mạnh chế biến sâu, sản xuất tinh dầu, bột quế, trà quế, bánh kẹo quế… để gia tăng giá trị.
Các hợp tác xã và doanh nghiệp đóng vai trò cầu nối quan trọng. Cùng với đó, các chính sách của địa phương cũng tạo đòn bẩy. Trong quy hoạch phát triển nông nghiệp và nông thôn định hướng đến năm 2030 xác định cây dược liệu, đặc biệt là quế, là ngành hàng chủ lực. Điều này mở ra cơ hội để quế không chỉ là sản phẩm nông nghiệp mà còn trở thành hàng hóa dược liệu có chỗ đứng vững chắc trên thị trường.
Thách thức trong hành trình phát triển bền vững
Bên cạnh những cơ hội rộng mở, phát triển quế vẫn còn nhiều thách thức.
- Thứ nhất là tình trạng sản xuất manh mún, nhỏ lẻ. Dù diện tích quế lớn, nhưng phần nhiều do các hộ gia đình quản lý riêng lẻ, khó đảm bảo đồng đều về chất lượng. Điều này ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng các đơn hàng lớn, đặc biệt là từ thị trường xuất khẩu.
- Thứ hai là khâu chế biến còn hạn chế. Phần lớn quế vẫn xuất khẩu dưới dạng nguyên liệu thô, giá trị gia tăng chưa cao. Công nghệ chế biến tinh dầu, dược phẩm, mỹ phẩm từ quế chưa được đầu tư đồng bộ, dẫn đến lãng phí nguồn tài nguyên quý giá.
- Thứ ba là vấn đề môi trường và biến đổi khí hậu. Khai thác quá mức hoặc canh tác không hợp lý có thể dẫn đến thoái hóa đất, giảm năng suất. Ngoài ra, biến đổi khí hậu toàn cầu khiến sâu bệnh gia tăng, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng và sản lượng quế.
Một thách thức khác là việc xây dựng thương hiệu. Dù đã có chỉ dẫn địa lý, nhưng tình trạng hàng giả, hàng kém chất lượng gắn mác quế Yên Bái vẫn tồn tại, làm ảnh hưởng uy tín. Để khẳng định vị thế, cần tăng cường kiểm soát chất lượng, đồng thời quảng bá mạnh mẽ hơn nữa hình ảnh quế dược liệu tại nơi đây.
Hướng đi cho tương lai
Để cây quế phát triển bền vững, trước hết cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nông, hợp tác xã, doanh nghiệp và chính quyền. Mỗi mắt xích trong chuỗi giá trị đều quan trọng, từ khâu giống, canh tác, thu hoạch đến chế biến, tiêu thụ.
Người dân cần tiếp tục thay đổi tập quán, áp dụng khoa học kỹ thuật, hướng tới sản xuất hữu cơ. Các hợp tác xã phải giữ vai trò trung tâm liên kết, giúp nông dân tham gia vào chuỗi giá trị, giảm bớt rủi ro khi thị trường biến động. Doanh nghiệp cần đầu tư công nghệ chế biến sâu, đa dạng hóa sản phẩm để nâng cao giá trị. Chính quyền địa phương cần hoàn thiện cơ chế hỗ trợ vốn, đất đai, xúc tiến thương mại, đồng thời bảo vệ chỉ dẫn địa lý quế.
Cây quế không chỉ là nguồn thu nhập, mà còn là văn hóa, là bản sắc của nhiều thế hệ người dân tại Yên Bái, tỉnh Lào Cai. Với tiềm năng dược liệu, kinh tế và giá trị xã hội, nếu vượt qua được những thách thức hiện tại, quế hoàn toàn có thể trở thành "cây triệu đô" góp phần địa phương trở thành trung tâm dược liệu hàng đầu của cả nước.