Yêu thương bên dòng Tô Hạp

Con sông có từ bao giờ không ai còn nhớ, nhưng từ thuở sơ khai nó như một “ân nhân” đặc biệt của làng, đồng hiện minh chứng cho tất thảy thăng trầm của vùng đất nhiều huyền tích, thi vị này.

Cản ngăn kẻ xấu, bồi đắp phù sa

Sông Tô Hạp chảy qua hầu hết các xã của huyện Khánh Sơn. Tên sông được lấy theo tên một loại dược liệu quý chỉ mọc ở vùng này và những người bản địa chân chất, thực bụng sẵn sàng chia sẻ với các dân tộc anh em. Đứng bên sông, cảm thức về những năm tháng hào hùng ùa về, y tá Mấu Văn Tùng (xã Sơn Bình) chộn rộn nhiều dòng cảm xúc đan xen. Ông Tùng bộc bạch rằng: Sông đã oằn mình chống trả biết bao trận oanh tạc của kẻ thù nhưng sau giải phóng phù sa lại luôn ắp đầy, tạo nên những vụ mùa bội thu. Lạ thay, từ những trận địa ác liệt đó, nhiều loài thuốc quý vẫn mọc lên, các y tá chiến trường cứ men theo sông mà hái về chữa trị cho bộ đội.

Sầu riêng thành loại quả “nữ hoàng” tạo nên đời sống ấm no cho người Khánh Sơn.

Lục lại ký ức của mình, già làng Cao Nhân Hùng (xã Sơn Hiệp) nhớ như in: Cộng đồng các dân tộc ở Khánh Sơn (chủ yếu là dân tộc Rắk Lây) kiên trung một lòng theo Đảng, theo Bác Hồ, che giấu bộ đội, thành lập các đội du kích đánh địch đến cùng. Men theo dòng Tô Hạp kéo dài từ xã Ba Cụm Nam qua xã Sơn Trung, Tô Hạp, Sơn Hiệp... đến xã Sơn Bình là một căn cứ cách mạng vững mạnh bao phen khiến kẻ địch khiếp hãi. Địch ví Tô Hạp như “thung lũng Tử thần” bởi hàng loạt cuộc tấn công của chúng đều bị đánh bật khỏi căn cứ.

Lòng dũng cảm cộng với sự sáng tạo, người Khánh Sơn và bộ đội chủ lực chuyển từ các vũ khí thô sơ sang vũ khí hiện đại để đánh chúng. Hàng chục đội du kích ở Tô Hạp đã đánh tan nhiều cuộc tấn công quy mô của Mỹ-Ngụy. Tiêu biểu nhất là trận chiến tháng 6/1963, địch huy động hơn 1.600 quân, 23 máy bay trực thăng, 2 máy bay trinh sát, 5 máy bay khu trục, 1 đại đội pháo 105 ly... nhưng đã thất bại thê thảm và thung lũng Tô Hạp trở thành nỗi ám ảnh của chúng.

Sau ngày giải phóng, bộn bề khó khăn nhưng sự cần mẫn cộng với những đôi tay chăm chỉ, người dân nơi đây đã ươm xanh những quả đồi, những thửa cát trắng khô như sa mạc. Dòng sông lại ào ạt đưa nước ngọt về, bồi đắp phù sa, lấy lại sức sống cho các buôn làng.

Ngọt ngào cây trái

Hưởng các đặc ân từ sông Tô Hạp, nông dân Khánh Sơn ví mình như những cánh chim Tia Chôm, chim Phí dù có bôn ba nơi đâu rồi cũng hướng về nguồn cội, về những nóc nhà ẩn hiện dưới sương mù ngày trở gió. Phải dành cho quê hương mà rộng ra là Tổ quốc một tình yêu son sắt nhất. Bao đêm, sau những bài hát, điệu chiêng da diết, nồng nàn bên sông, khóe mắt những người Rắk Lây ánh lên khát vọng đổi thay về cách chăm sóc sức khỏe và canh tác.

Theo Trung tâm y tế huyện Khánh Sơn thì: Hơn 10 năm trước nỗi ám ảnh về bệnh sốt rét, dịch tả bám riết nhiều người. Nhiều đứa trẻ đổ bệnh vì không được tiêm chủng đầy đủ, đúng lịch. Nhiều trai tráng đánh liều đi rẫy ngủ không cần màn, ốm không uống thuốc mà chỉ say khướt trong men rượu. Xác định phải xoay chuyển ý nghĩ của người dân bằng được nên mỗi nhân viên y tế phải kiêm thêm nhiệm vụ tuyên truyền viên, ăn ở với dân như người thân. Chẳng mấy chốc, tỷ lệ trẻ em đến các trạm y tế tiêm chủng đạt gần 100%, người dân thăm khám bệnh định kỳ thường xuyên, không còn tin ma tà, thầy cúng.

Khi từ đầu xã đến cuối làng đã tin vào y học, thầy thuốc, quyết không để lãng phí tài nguyên, người Khánh Sơn bắt tay vào làm cuộc “cách mạng” thay đổi hẳn thói quen canh tác cũ. Không phát, đốt, chọc, tỉa nữa, huyện Khánh Sơn đã từng bước áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật, chuyển dịch cơ cấu cây trồng và vật nuôi theo hướng tạo ra hàng hóa. Những loại cây, quả nhanh chóng bén rễ đổi về hàng ngàn chiếc tivi, xe máy, nhà mới... tạo nên những mùa xuân ấm cúng, đủ đầy là sầu riêng, măng cụt, mía tím.

Nhớ những buổi vật lộn thu nạp kiến thức trồng sầu riêng từ hàng chục năm trước, anh Cao Long (xã Sơn Bình) vẫn ngỡ như mình đang mơ. Long chia sẻ: Chả nghĩ được mình lại thành triệu phú. Hồi ấy, cán bộ xuống tận ruộng chỉ tay cho trồng. Họ bảo giấc mơ nhà lầu, nuôi con đại học... sẽ bắt đầu từ giống cây này. Nhiều nông dân như mình cứ mơ mơ, màng màng. Nhưng nghe mãi rồi cũng thấm, làm mãi thành quen. Những vụ đầu tiên, quả trĩu cành, thơm ngon lạ lùng. Đặc biệt, từ những ngày đầu tiên ấy, nông dân nào cũng phải cam kết tuyệt đối không được dùng bất cứ thứ hóa chất nào ủ trái hay kích thích. Phải tự nhiên và sạch tuyệt đối.

Mấy mùa sầu riêng đầu, người Khánh Sơn mang đi khoe khắp các huyện lân cận và cho ăn thử. Ai cũng cảm nhận rõ từ mùi vị đến màu sắc đều khác hẳn sầu riêng ở những vùng đất khác, thương lái khắp nơi cấp tập đến mua. Từ vài héc-ta trồng thử nghiệm năm 1996, cuối năm 2019 đã lên gần 1.000 héc-ta.

“Lột xác” từ nghèo đói thành đại gia sầu riêng, ông Bo Bo Khá (người Rắk Lây ở thị trấn Tô Hạp) phấn chấn: Chả riêng gì mình, hàng trăm người khác cũng giàu lên với loại cây này. Hiện tại, tôi canh tác gần 2 héc-ta, mỗi năm lãi gần 800 triệu đồng. Được ví như Đà Lạt thứ hai của Việt Nam nên thời tiết ở Khánh Sơn khiến sầu riêng chín muộn hơn các vùng khác 3-4 tháng, hạt lép kẹp, cơm dày cộm, để một trái trong nhà mùi thơm phảng phất khắp các ngóc ngách.

Từ thử nghiệm, sầu riêng trở thành cây “nữ hoàng” của miền đất cao và xa này, giá luôn cao hơn nơi khác nhiều. Biết thương hiệu loài quả ngọt bên sông Tô Hạp lan xa, nhiều thương lái nhập sầu riêng trôi nổi, phun thuốc ép chín rồi dán mác “sầu riêng Khánh Sơn”. Nhiều người Rắk Lây “mật phục” bắt được nhưng vẫn nhân từ mời về làng và... cho ăn sầu riêng tiếp.

Những đứa trẻ trên cầu Tô Hạp.

Nối những bờ vui

Khi có sức khỏe, có thương hiệu cây trái chủ lực, người Khánh Sơn trỗi dậy khát vọng cháy bỏng san sẻ đến tất cả các vùng đất khác để cùng thưởng thức. Những tuyến đường huyết mạch nhanh chóng được nâng cấp, làm mới.

Già làng Cao Văn Nhiệp (ở thị trấn Tô Hạp) bồi hồi: Mấy chục năm trước để từ Cam Ranh theo đường đất tỉnh lộ 9 độc đạo lên Khánh Sơn phải chạy máy cày, mất cả ngày trời, vừa đi vừa đánh vật. Nhưng nay đường nhựa láng bóng, xe chạy bon bon. Từ trên cao nhìn xuống, tỉnh lộ 9 như một dải lụa kết nối vùng biển, miền xuôi với huyện miền núi đặc biệt này. Người dân Khánh Sơn sáng uống cà phê ở Tô Hạp trưa đã có thể giao thương ở TP. Nha Trang, TP. Cam Ranh, Ninh Thuận. Các tuyến đường liên thôn, liên xã cũng nhanh chóng được kiên cố hóa. Các làng hai bên sông Tô Hạp cũng được kết nối với nhau bằng những cây cầu sắt chắc chắn.

Sau những ngày lao động cật lực, mỗi người dân ở Khánh Sơn có thể thở phào, nếu Khánh Sơn của những năm trước là Khánh Sơn của xa xôi, cách trở, quẩn quanh với rừng với núi thì ngày nay Khánh Sơn đã vươn xa để hội nhập.

Trên cầu treo Tô Hạp mỗi chiều, những đứa trẻ Rắk Lây hay những đứa trẻ người Kinh nắm tay nhau bấm điện thoại thông báo giờ học phụ đạo, học cồng chiêng, học đàn đá, học những điệu múa uyển chuyển, phóng túng như tính cách của những cư dân nơi đây. Đứng bên dòng Tô Hạp, nghệ nhân Mấu Xuân Điệp tâm tình: đàn đá, đàn Chapi, mã la (cồng chiêng), múa... là đặc sản của cộng đồng người Rắk Lây. Thời gian có thể bào mòn nhiều thứ nhưng niềm đam mê những đặc sản này thì không thể để lạnh đi được, phải dùng tình yêu và trách nhiệm để truyền thụ nó.