Nhiều dự án phát triển kinh tế - xã hội của con người trên dãy Trường Sơn đang gây nguy hại, xuống cấp nghiêm trọng đến đa dạng sinh học nơi đây. Bài toán cho kết quả lợi đôi bên vẫn là lời giải khó… Hệ lụy là những gì mà dãy Trường Sơn hùng vĩ - “xương sống” của bán đảo Đông Dương đang dần mất...
Những khu bảo tồn kêu cứu
Nhiều nhà nghiên cứu sinh học ở Việt Nam đã đồng ý kiến rằng: Trên “xương sống” Đông Dương – dãy Trường Sơn, sự phát triển kinh tế - xã hội thiếu đồng bộ, không gắn với mục tiêu bảo tồn, không định giá được sự tác động đến môi trường, không mang tính tổng hợp đa ngành là nguyên nhân chính gây nên tình trạng trên.
Không thể phủ nhận tác dụng giảm tải cho QL 1A và thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển khi đường Hồ Chí Minh (HCM) được mở xuyên Bắc – Nam Tổ quốc. Nhưng cũng bởi con đường này cắt qua quá nhiều khu bảo tồn thiên nhiên (BTTN) trên dãy Trường Sơn đã tạo ra mối lo lớn ở nơi đây.
 Đầu tháng 11/2011, hai nhà máy thủy điện lớn nhất Thừa Thiên Huế là Bình Điền và Hương Điền đồng loạt tăng lưu lượng xả lũ khiến TP. Huế chịu cảnh ngập sâu trong nước. Ảnh: T.Đ.Hà |
“Khắc tinh” của Trường Sơn
Sự bùng nổ xây dựng các công trình hồ chứa thủy điện, thủy lợi đang hủy hoại và làm suy giảm nghiêm trọng đa dạng sinh học (ĐDSH) dãy Trường Sơn.
Theo TS. Hoàng Văn Thắng - Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu TN&MT, Trường ĐHQG Hà Nội, khi đặt bút phê xây dựng Dự án thủy điện Rào Quán (Quảng Trị), trên sông Rào Quán thuộc Khu BTTN Bắc Hướng Hóa, cơ quan chức năng đã lượng giá rừng tự nhiên nơi đây thấp hơn cả… rừng trồng. Báo cáo đánh giá tác động môi trường cho dự án Rào Quán không đề cập đến những tác động lớn lên rừng tự nhiên mà chỉ tập trung vào vấn đề kỹ thuật. Ước tính, hồ thủy điện này chặn dòng gây ngập 274ha rừng tự nhiên và 165ha rừng trồng, nhưng dự án này đánh giá tác động lại chỉ tính đến giá trị của các “cây đứng”. Còn nhớ năm 2007, khi Thủy điện Rào Quán xả nước với lưu lượng 200m3/giây, hạ lưu sông Thạch Hãn dâng nhanh khiến hàng nghìn hộ dân huyện Triệu Phong (Quảng Trị) ngập sâu trong nước.
Trường Sơn có quy mô thuộc hàng lớn trên thế giới. Tính chiều dài từ sông Cả đến giáp miền Ðông Nam Bộ là 1.100km với tổng diện tích tầm hơn 22 triệu ha, từ lâu được xem là “xương sống” của bán đảo Ðông Dương, nằm giữa 3 quốc gia Việt Nam, Lào và Campuchia với hai vùng chính Bắc và Nam Trường Sơn. Ở Việt Nam, Trường Sơn có trong địa đồ của 21 tỉnh thành. |
Nhưng trên dãy Trường Sơn, Rào Quán chỉ là một trong hàng trăm ví dụ. Căn cứ đề tài của Liên hiệp các hội KH&KT Việt Nam: “Điều tra, khảo sát, nghiên cứu đánh giá tác động và đề xuất các cơ chế, chính sách, giải pháp tăng cường quản lý, khai thác hiệu quả các công trình hồ chứa thủy điện, thủy lợi Bắc Trung Bộ” do Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam (VACNE) thực hiện năm 2010 và khẳng định: Các hồ chứa thủy điện, thủy lợi đã làm suy giảm tính đa dạng một số loài, thay đổi điều kiện môi trường và địa bàn cư trú… của các loài động-thực vật ở dãy Trường Sơn.
Trong vòng 5 năm qua, việc “bùng nổ” xây dựng các hồ chứa thủy điện, thủy lợi nên tài nguyên rừng, đất rừng và quy mô rừng đang bị thu hẹp và chịu sự tàn phá nặng nề đến báo động. Trên các lưu vực sông chính của dãy Trường Sơn, có đến 116 công trình hồ thủy điện, thủy lợi với dung tích chứa nước trên 28,4 tỷ m3. Và minh chứng rõ ràng nhất cho việc xây dựng, vận hành bất hợp lý các công trình thủy điện ở miền Trung, Tây Nguyên là tình hình đã rất trầm trọng trong khoảng 5 năm qua. Cơn “đại hồng thủy” lịch sử năm 2009 tàn phá trên diện rộng từ Quảng Trị đến Ninh Thuận và Tây Nguyên làm 179 người chết, tổng thiệt hại khoảng 16.078 tỷ đồng. Đặc biệt, tháng 10 và 11/2010, việc xả lũ thiếu hợp lý của nhiều hồ chứa nước đã làm trầm trọng thêm cho môi trường, gây ngập lụt ở hầu hết hạ lưu các sông dãy Trường Sơn.
Với kiểu phát triển thủy điện như hiện tại, mối lo về cuộc chia tay giữa các loài động vật, thực vật quý và ĐDSH dãy Trường Sơn đang hiện hình quá rõ nét.
Nguyên Phong