LTS: Nhà thơ Xuân Diệu xuất hiện sớm trên thi đàn. Ông có thơ in từ những năm còn trẻ: Thơ thơ, Gửi hương cho gió… Xuân Diệu đã cùng các nhà thơ Thế Lữ, Huy Cận, Chế Lan Viên, Tế Hanh… làm nên “Một thời đại trong thi ca”. Ðến với Cách mạng, với lòng nhiệt thành hiếm thấy, ông gắn bó cùng kháng chiến, gắn bó với nhân dân làm nên sự nghiệp đồ sộ bao gồm: thơ, bút ký, truyện ngắn, tiểu luận… Ông được Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I về văn học nghệ thuật. Xin trân trọng giới thiệu những kỷ niệm về ông qua ký ức của tác giả bài viết cùng bạn đọc khi nhà thơ Xuân Diệu có những ngày đến trường Viết văn Nguyễn Du đứng lớp.
Ấn tượng khó quên…
Hồi ấy, vào năm 1964, Trường cấp III Hàn Thuyên (Bắc Ninh) tổ chức cuộc thi "Thầy giáo và nhà trường". Các lớp thi nhau viết bài "công bố" trên báo tường, báo lớp… Tôi là cậu học trò "chân ướt chân ráo" mới thi đậu vào học năm đầu của trường, cũng háo hức bởi không khí tôn vinh người thầy của mình. Bao nhiêu kính trọng cho người đã đem lại kiến thức và dạy dỗ ùa về với tình cảm trong sáng, tôi đã viết được bài thơ Thầy giáo em. Câu chữ còn vụng về, non nớt nhưng chân thành nên Ban giám khảo chấm cho giải nhất. Vui mừng hơn nữa, tôi được đứng trên bục vinh danh nhận giải thưởng trước con mắt thán phục của hàng nghìn học sinh toàn trường. Giải thưởng cũng rất khiêm nhường: vài ba xấp giấy men, bút máy Trường Sơn và… tập thơ giấy trắng trang nhã, thơm mùi mực in Một khối hồng do Nxb Văn học ấn hành năm 1964. Tôi đọc tập thơ nhiều ngày, cất giữ như một báu vật và có đoạn có bài đã thuộc, nhập tâm đến tận bây giờ: Hoa này là hoa "anh ơi" – Là hoa một buổi đẹp trời, ta đi – Nắm tay trò chuyện thầm thì – Bỗng nhiên em thốt: "Hoa gì? Anh ơi". (Hoa anh ơi)… Núi cao chót vót, chon von – Anh xây, xây mãi chưa tròn tình yêu – Sáo nồng đượm biết bao nhiêu – Mơn man với cảnh, thân yêu với người – Quanh ta ríu rít là đời – Bên em ai hát ai cười là anh (Ca khúc)… Đó là những ấn tượng khó quên về thơ Xuân Diệu. Sau này, khi đọc thường xuyên thơ ông, tôi rất cảm phục chất thi sĩ trong Xuân Diệu, thậm chí mê thơ ông, tôi còn chép lại nguyên văn hai cuốn Thơ thơ và Gửi hương cho gió theo bản đánh máy thuộc loại sách nghiên cứu phạm vi hẹp của Khoa Văn Trường Đại học Sư phạm… Chỉ có điều, ông nhắc thế hệ trẻ chúng tôi khi bước vào nghiệp thơ với phương châm: "chân – chân – chân – thật – thật – thật" thì tôi không khỏi có ít nhiều e ngại!?
Tấm hình gửi lại
Sinh thời, nhà thơ Xuân Diệu thường được các ngành, các địa phương mời về nói chuyện thơ, bình thơ. Đây là một nhu cầu không thể thiếu được nơi ông. Xuân Diệu muốn đưa thơ đến với người lao động trong thưởng thức thơ, góp phần nâng cao thẩm mỹ thơ: Tôi cùng xương thịt với nhân dân của tôi – Cùng đổ mồ hôi, cùng sôi giọt máu. Nhất là Xuân Diệu tặng ảnh khi tập thể hoặc cá nhân có nhu cầu lưu giữ hình ông để làm kỉ niệm. Năm 1968, tôi có quen anh Hưng (quê Lương Tài, Bắc Ninh) cùng học lớp 3Q Khoa Quản lý xăng dầu Trường Trung cấp vật tư (Tổng cục Vật tư) sơ tán ở Thanh Oai – Hà Tây. Có một lần, anh Hưng kéo tôi ra sau khu vườn có vẻ “bí mật” lắm. Mắt tôi sáng lên khi anh lật trang sách đưa tôi tấm hình cỡ 9x12 in trên giấy lụa đằm mịn. Tôi thốt lên: “Nhà thơ Xuân Diệu”. Quả đúng như vậy, tôi ngắm không biết chán: mái tóc nhà thơ bồng lên như sóng, áo sơ mi trắng, cổ cồn thắt ca-la-vát nghiêm ngắn… Chữ ký Xuân Diệu ở góc trái bay lên nhưng chân phương, rõ ràng… Anh Hưng nói: “Tớ tặng cậu tấm hình này vì biết cậu mê thơ. Cố giữ cẩn thận nhé!”. Được lời như cởi tấm lòng, tôi cất giữ tấm ảnh trong cuốn sổ tay chép thơ, thầm mong một ngày nào đó được diện kiến ông…
Dịp may ấy đã đến, tôi nhập khóa 2 Trường Viết văn Nguyễn Du (1983 – 1985). Lần ấy, nhà trường có mời ông đến nói chuyện thơ trong chương trình thơ Việt Nam hiện đại. Ông có nhã ý mời các học viên đến chơi nhà ông ở 24 Cột Cờ, Hà Nội (nay là đường Điện Biên Phủ): Nhà tôi 24 Cột Cờ - Ai yêu thì đến, ai lờ thì qua. Đi cùng một số anh em làm thơ trong khóa học, tôi mang theo tấm hình và cũng để khoe với ông. Trong khi hàn huyên, tôi rụt rè đưa ông tấm hình với lòng ngưỡng mộ nhà thơ. Xuân Diệu hỏi: “Em có tấm hình này từ đâu?”. Tôi thuật lại chuyện anh bạn tặng ảnh và cất giữ nhiều năm như kỷ vật của đời mình. Nhà thơ cảm động lau mắt kính: “Thời gian là cái kinh khủng nhất của đời người. Mới ngày nào…”. Xuân Diệu đi ra cửa đứng hồi lâu ngắm cây hoàng lan bóng nắng loang lổ đổ trước sân. Và tôi thấy ông thở dài...
“Anh nói ngắn cho em được nhờ!”
Từ độ Trường Viết văn Nguyễn Du mở ra (1979), Ban giám hiệu có mời các nhà văn, nhà thơ đến nói chuyện sáng tác và phụ đạo cho các học viên chọn lọc từ khắp nơi trong nước gửi về. Nhà thơ Xuân Diệu rất hào hứng với chủ trương này và nhiệt tình tham gia. Trước đó, ông đã giảng dạy cho nhiều khóa học ngắn hạn trên Quảng Bá (Hà Nội) do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức. Vào khóa 2 (1983-1985), lần ấy, sau chương trình thơ văn Việt Nam hiện đại, Ban giám hiệu có phân công nhà thơ Thúy Bắc lo tổ chức buổi sinh hoạt thơ Trần Đăng Khoa. Nhà thơ Xuân Diệu được mời chủ trì buổi sinh hoạt thơ này, ông trình bày khá kỹ về thơ Khoa hồi nhỏ và tập thơ Bên cửa sổ máy bay vừa ra mắt bạn đọc. Sợ ông lan man dài dòng, ảnh hưởng đến trọng tâm buổi sinh hoạt và còn để các học viên khác nhận xét về thơ Khoa, nhà thơ Thúy Bắc nhắc: “Anh Xuân Diệu ơi, đề nghị anh nói ngắn và tập trung cho em được nhờ!”. Nhà thơ Xuân Diệu đang hào hứng nhận xét về thơ Khoa bỗng chùng hẳn xuống, ông trễ cặp kính cận nhìn Thúy Bắc: “Này, tôi nể anh Vinh (Huỳnh Khái Vinh – hiệu trưởng) mới đến đây theo lời mời của anh ấy. Chứ như chị ứng xử thế này thì còn lâu Diệu mới đến! Tôi sẽ gặp thẳng anh Vinh để anh ấy biết về thái độ của chị!”. Không khí sinh hoạt thơ tự nhiên “căng thẳng”, đám học viên chúng tôi chưa biết xử trí ra sao trước tình huống này thì nhà thơ Thúy Bắc nhanh trí trả lời, giọng dịu lại: “Anh nói ngắn thì em sẽ báo cáo Ban giám hiệu trả thù lao cao cho anh. Em nói vậy, chứ đâu dám hỗn với anh!”. Nghe vậy, nhà thơ Xuân Diệu tĩnh trí trở lại tươi cười vui vẻ: “Thúy Bắc nói phải. Thôi bỏ quá cho anh nhé. Chúng ta tiếp tục chủ đề thơ Trần Đăng Khoa…” như chưa hề có chuyện gì xảy ra!
Nhà thơ Xuân Diệu là vậy, ông nhiều lúc hồn nhiên như trẻ nhỏ - theo tôi, đó là một phẩm chất đáng yêu của nhà thơ dẫu đôi khi cũng khiến người khác bận lòng.
Buổi lên lớp cuối cùng
Như thường lệ, chiếc xe đón giảng viên đến lớp đỗ xịch trước sân Trường Viết văn Nguyễn Du. Nhà thơ Xuân Diệu bước xuống xe. Vẫn cái lắc đầu quen thuộc. Vẫn mái tóc bồng bềnh như sóng. Nom ông có vẻ tự tin hơn mọi ngày. Xuân Diệu có h
ai buổi giảng về thơ và nghề thơ theo kế hoạch của nhà trường. Đám học viên Khóa 2 chúng tôi đứng dậy chào ông. Xuân Diệu kê lại bàn, chỉnh lại lọ hoa tươi theo thói quen vốn có với bất cứ cuộc nói chuyện thơ cố hữu nào của ông. Ông nói về thơ Nguyễn Du, Nguyễn Trãi, Hồ Xuân Hương với kiến thức uyên bác và tâm hồn thi sĩ khiến người nghe thật sự bị cuốn hút. Xuân Diệu kể về chuyến đi Bungari với những thung lũng thơm ngát hương hoa hồng và lòng yêu thơ đến kỳ lạ của người xứ này. Ông không ngại "khoe" với các nhà văn trẻ học viên chúng tôi về cuốn tuyển thơ dịch của ông Cánh cửa mở vào vô biên: "Họ dịch thế mới là dịch. Xuân Diệu vào cõi bất tử rồi…!". Rồi ông khoát tay: "Xuân Diệu nói hay thế, vỗ tay đi chứ, các bạn!". Đến nước ấy, không còn cách nào khác, học viên chúng tôi vỗ tay rào rào như để đáp lại sự nhiệt thành của ông. Buổi lên lớp cuối cùng của nhà thơ Xuân Diệu thật ấn tượng. Chỉ có điều, sau đó ít ngày, chúng tôi không ngờ vào cuối năm 1985, nhà thơ Xuân Diệu giã từ cõi thế tại Bệnh viện Hữu Nghị và học viên chúng tôi tổ chức đi viếng ông ở trụ sở Ủy ban Liên hiệp văn học nghệ thuật Việt Nam ngay khi Hội nghị những người viết văn trẻ được tổ chức tại Hà Nội. Thế đấy, Cánh cửa mở vào vô biên đã đưa Xuân Diệu vào cõi thiên thu như chính cuốn thơ dịch định mệnh ấy, như chính lời tâm sự của ông vào buổi học cuối cùng ấy: Hãy để cho tôi được giã từ - Vẫy chào cõi thực để vào hư – Trong hơi thở chót dâng trời đất – Cũng vẫn si tình đến ngất ngư. (Không đề).
Nguyễn Thanh Kim
