Xa tiền tử là hạt chín già phơi khô của cây mã đề (Plantago asiatica L.), xa tiền thảo là cả cây mã đề phơi hay sấy khô. Trong xa tiền thảo và xa tiền tử có các hợp chất saccharides, iridoids (aucubin, geniposidic acid) và flavonoids (plantagoside)... Theo Đông y, xa tiền tử vị ngọt, tính hàn, vào các kinh can, thận, bàng quang và phế, có tác dụng lợi niệu thẩm thấp; ngoài ra còn mát gan sáng mắt. Xa tiền thảo có tác dụng giống xa tiền tử; ngoài ra còn có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, trị tiểu tiện ra máu. Xa tiền tác dụng lợi thủy, thanh nhiệt, minh mục trừ đờm. Dùng cho các trường hợp vàng da phù nề, bệnh sỏi đường tiết niệu (đái máu, đái đục, đái dắt, buốt), tiêu chảy, viêm kết mạc mắt, ho do viêm họng, viêm khí phế quản. Liều dùng hằng ngày là mã đề thảo 20 - 50g (dạng tươi) vắt ép nước, nấu sắc; hạt 5 - 10g (dạng khô), nấu sắc uống.
Bài thuốc chữa bệnh có xa tiền
Lợi niệu thông lâm:
Hạt mã đề 12g, cù mạch 12g, biển súc 12g, hoạt thạch 20g, quả dành dành 12g, mộc thông 12g, đại hoàng 8g, ngọn cam thảo 4g, đăng tâm thảo 4g. Sắc uống. Trị thấp nhiệt, tiểu nhỏ giọt và đục, tiểu dắt, tiểu ra máu, niệu đạo đau buốt và kết sỏi.
Hạt mã đề 20g hoặc cây mã đề 30g; sắc uống. Phối hợp phục linh bì 12g, trạch tả 12g, bạch truật 12g; sắc uống. Trị phù thũng, tiểu tiện không lợi.
Mã đề thảo125g, cây nhọ nồi 125g. Sắc uống. Trị tiểu nhỏ giọt và ra máu.
Thẩm thấp, cầm tiêu chảy:
Hạt mã đề 20g, sơn tra 12g. Sắc uống, hoặc thêm bột, nước cơm, đường trắng, pha uống. Trị tiêu chảy.
Hạt mã đề 12g, bạch phục linh 12g, trư linh 12g, hương nhu 12g, đảng sâm 12g, ruột cây bấc đèn 4g. Sắc uống. Trị nôn mửa, tiêu chảy mùa hè, miệng khát, tiểu tiện không lợi.
Mát gan, sáng mắt:
Hạt mã đề 20g, mật mông hoa 20g, hạt muồng 20g, bạch tật lê 20g, khương hoạt 20g, long đởm thảo 20g, hoàng cầm 20g, cúc hoa 20g. Nghiền chung thành bột mịn. Ngày uống 3 lần, mỗi lần 12g, uống với nước cháo. Dùng cho chứng bệnh do gan nóng (can nhiệt), mắt đỏ, sưng đau.
Một số thực đơn chữa bệnh có mã đề
Nước ép mã đề: mã đề thảo tươi một nắm, rửa sạch xay ép lấy nước (khoảng nửa cốc) thêm chút đường trắng khuấy đều, uống. Dùng cho các trường hợp tiểu dắt, buốt, khó tiểu (viêm đường tiết niệu...).
Cháo mã đề: mã đề thảo tươi 30 - 60g, gạo tẻ 100g nấu chung thành cháo, cháo chín vớt bỏ bã, thêm hành tươi, gia vị vừa ăn. Dùng cho các trường hợp phù nề, tiêu chảy, viêm đường tiết niệu...
Nước hãm xa tiền tử: xa tiền tử 9g, pha hãm uống thay chè. Dùng cho bệnh nhân tăng huyết áp.
Cháo phục linh xa tiền: xa tiền tử 30g, phục linh 30g, gạo 60g. Xa tiền tử gói trong vải màn nấu với gạo tẻ thành cháo, khi cháo được vớt bỏ bã xa tiền, thêm bột phục linh, ít đường, khuấy cho tan và sôi đều. Ăn ngày 2 lần, dùng cho các trường hợp viêm tử cung, huyết trắng.
Cháo xa tiền tử: xa tiền tử 15 - 30g, gạo tẻ 100g. Xa tiền tử gói trong vải màn sắc lấy nước. Đem nước sắc nấu với gạo thành cháo, thêm chút muối gia vị, cho ăn nóng ngày 2 lần (sáng, chiều). Dùng cho người cao tuổi viêm khí phế quản mạn tính, tăng huyết áp, viêm đường tiết niệu...
Lá xa tiền tươi 30 - 60g, gạo tẻ 100g, hành tươi 1 củ. Lá mã đề sắc lấy nước bỏ bã, nấu với gạo thành cháo, cho hành vào. Tác dụng: trừ đờm, chống viêm, lợi niệu, giảm cholesterol máu.
Kiêng kỵ: Không dùng cho các trường hợp tỳ vị hư hàn, di hoạt tinh hoặc tỳ hư hạ hãm.
TS. Nguyễn Đức Quang