Cuộc khủng hoảng tài chính năm 2025 đã khiến công tác phòng chống AIDS rơi vào tình trạng hỗn loạn, gây gián đoạn nghiêm trọng các dịch vụ phòng chống HIV và các dịch vụ do cộng đồng điều hành, đặc biệt là đối với những người dễ bị tổn thương nhất. Tuy nhiên, báo cáo mới của UNAIDS cho thấy bằng chứng về khả năng phục hồi, đầu tư và đổi mới kết hợp với sự đoàn kết toàn cầu vẫn là con đường dẫn đến chấm dứt AIDS.
1. Ứng phó HIV toàn cầu đối mặt gián đoạn lớn nhất trong nhiều thập kỷ
Báo cáo "Vượt qua sự gián đoạn, chuyển đổi ứng phó với AIDS" do UNAIDS công bố mới đây nêu bật mức độ tổn thương sâu sắc của hệ thống phòng chống HIV trước cú sốc tài chính toàn cầu. Việc cắt giảm viện trợ quốc tế đột ngột đã làm lung lay các cấu phần trọng yếu trong phòng ngừa, xét nghiệm, điều trị và hỗ trợ cộng đồng ở nhiều quốc gia thu nhập thấp và trung bình – nơi gánh nặng HIV luôn ở mức cao.
OECD ước tính viện trợ y tế nước ngoài năm 2025 giảm tới 30–40% so với năm 2023, khiến các chương trình HIV vốn đã thiếu hụt tài chính nay rơi vào tình trạng hỗn loạn. Giám đốc điều hành UNAIDS Winnie Byanyima nhấn mạnh mỗi con số trong báo cáo đều đại diện cho những con người thật: Trẻ sơ sinh bỏ lỡ sàng lọc HIV, phụ nữ trẻ không còn quyền tiếp cận dịch vụ phòng ngừa, cộng đồng yếu thế bị cắt đứt hỗ trợ thiết yếu. "Chúng ta không thể bỏ rơi họ. Đây là thời điểm phải vượt qua gián đoạn để chuyển đổi ứng phó với AIDS", bà nói.
cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2025 đã tạo ra sự gián đoạn nghiêm trọng nhất đối với công tác phòng chống HIV…
2. Các dịch vụ phòng ngừa bị tổn thương nặng nề
Khoảng trống lớn trong dự phòng HIV
Các dịch vụ phòng ngừa – vốn là tuyến đầu trong giảm lây nhiễm mới – chịu ảnh hưởng nặng nhất. Báo cáo ghi nhận:
- Tiếp cận PrEP giảm mạnh do cắt giảm ngân sách.
- Số ca cắt bao quy đầu tự nguyện ở nam giới – biện pháp đã chứng minh giảm nguy cơ lây nhiễm – giảm đáng kể.
- Nhiều chương trình phòng ngừa dành riêng cho phụ nữ trẻ bị dừng hoặc thu hẹp.
Tình trạng này đặc biệt đáng lo ngại khi riêng năm 2024, thế giới ghi nhận 570 ca nhiễm HIV mới mỗi ngày ở nhóm phụ nữ trẻ và trẻ em gái 15–24 tuổi.
Ảnh hưởng nặng lên các tổ chức cộng đồng
Các tổ chức do cộng đồng lãnh đạo - xương sống của công tác phòng chống HIV và là những tổ chức có khả năng tiếp cận những người dễ bị tổn thương nhất với HIV ghi nhận:
- Hơn 60% tổ chức do phụ nữ lãnh đạo phải tạm dừng chương trình thiết yếu.
- Các dịch vụ dành cho nhóm đối tượng chính, bao gồm nam quan hệ tình dục đồng giới, người bán dâm, người tiêm chích ma túy và người chuyển giới, cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Việc suy giảm hoạt động của các nhóm này làm tăng nguy cơ bỏ sót một lượng lớn người có nguy cơ cao nhưng khó tiếp cận qua hệ thống y tế truyền thống.
Hệ lụy dài hạn và nguy cơ mất mục tiêu 2030
Theo dự báo của UNAIDS, nếu không đảo ngược xu hướng hiện nay, thế giới có thể đối mặt thêm 3,3 triệu ca nhiễm HIV mới giai đoạn 2025–2030. Điều này đe dọa mục tiêu chấm dứt AIDS như mối đe dọa sức khỏe cộng đồng vào năm 2030 – một mục tiêu mà thế giới đã tiến rất gần sau nhiều thập kỷ nỗ lực.
3. Bối cảnh quyền con người xấu đi làm gia tăng rủi ro
Khủng hoảng kinh tế xảy ra song song với sự siết chặt môi trường nhân quyền tại nhiều quốc gia, khiến các nhóm dân số dễ bị tổn thương càng đối mặt rào cản lớn:
- Năm 2025, số quốc gia hình sự hóa hoạt động tình dục đồng giới hoặc thể hiện giới tính tăng trở lại – lần đầu tiên kể từ 2008.
- Các hạn chế lên xã hội dân sự làm suy giảm vai trò của các tổ chức cộng đồng trong hỗ trợ nhóm nguy cơ cao, đặc biệt tại châu Phi cận Sahara.
Việc hạn chế quyền tự chủ cơ thể, hạn chế sức khỏe sinh sản – tình dục làm suy yếu nghiêm trọng khả năng tiếp cận dịch vụ HIV.
4. Những tín hiệu phục hồi khi các quốc gia chủ động hành động
Dù bức tranh chung có nhiều gam màu xám, báo cáo của UNAIDS cũng ghi nhận một loạt điểm sáng:
Các quốc gia tăng tốc đầu tư trong nước
Nhiều nước châu Phi – Nigeria, Uganda, Bờ Biển Ngà, Nam Phi, Tanzania – đã chủ động tăng nguồn lực nội địa để duy trì các dịch vụ HIV. Nhờ đó, một số quốc gia vẫn giữ được số người khởi trị ARV ở mức ổn định, thậm chí tăng lên, bất chấp suy giảm viện trợ.
UNAIDS hiện hợp tác với hơn 30 quốc gia để đẩy nhanh quá trình xây dựng các kế hoạch phát triển bền vững, giảm phụ thuộc vào viện trợ quốc tế trong dài hạn.
Đổi mới mang lại kỳ vọng mới:
Năm 2025 chứng kiến nhiều đổi mới có thể tạo bước ngoặt:
- Các công nghệ phòng ngừa HIV thế hệ mới, trong đó có tiêm dự phòng hai lần mỗi năm, được đánh giá có tiềm năng ngăn hàng chục nghìn ca nhiễm mới ở các vùng dịch nặng.
- Các đối tác lớn như Quỹ Gates, UNITAID, Quỹ Toàn cầu, PEPFAR công bố sáng kiến mở rộng thuốc generic giá rẻ, giảm chi phí phòng ngừa xuống chỉ 40 USD/người/năm trong một số chương trình.
Đây được xem là một trong những cách tiếp cận hiệu quả để thu hẹp khoảng cách tài chính mà không làm giảm chất lượng dịch vụ.
Triển vọng giữ vững nguồn tài trợ quốc tế
Nửa cuối năm 2025 xuất hiện nhiều tín hiệu tích cực, mang lại hy vọng cho việc duy trì nguồn tài chính quốc tế quan trọng:
- Mỹ công bố Chiến lược Y tế Toàn cầu "Nước Mỹ Trên Hết", tiến hành các thỏa thuận song phương với khoảng 70 quốc gia để duy trì hỗ trợ HIV trong quá trình chuyển giao sang hệ thống tự chủ tài chính trong 2–5 năm tới.
- Hội nghị Bổ sung lần thứ Tám của Quỹ Toàn cầu đạt cam kết lên tới 11,34 tỷ USD và vẫn còn nhiều đối tác khác sẽ tham gia.
Các cam kết này mang ý nghĩa sống còn với các quốc gia nghèo – nơi nguồn tài chính nội địa khó có thể tăng đủ nhanh để lấp đầy khoảng trống viện trợ.
5. Lời kêu gọi hành động: Đoàn kết, đầu tư, đổi mới và bảo vệ quyền con người
Nhân Ngày Thế giới phòng chống AIDS 2025, UNAIDS nhấn mạnh 5 trụ cột hành động:
1. Khẳng định lại tinh thần đoàn kết toàn cầu: Đoàn kết quốc tế là nền tảng của mọi tiến bộ trong ba thập kỷ qua và cần được duy trì, đặc biệt trong bối cảnh khủng hoảng.
2. Duy trì viện trợ quốc tế: Viện trợ quốc tế phải được duy trì cho các quốc gia cần nhất để đảm bảo quá trình chuyển đổi sang nguồn tài chính trong nước diễn ra dần dần, an toàn và bền vững. Nguồn tài chính trong nước không thể tăng đủ nhanh để lấp đầy khoảng trống, do đó, sự hỗ trợ liên tục của toàn cầu là rất quan trọng. Các cam kết tái cấu trúc nợ theo Tuyên bố G20 giúp giải phóng nguồn lực cấp thiết.
3. Đầu tư mạnh cho đổi mới: Mở rộng triển khai lenacapavir, hướng tới tiếp cận 20 triệu người; cấp phép cho nhiều công ty sản xuất để giảm giá thêm.
4. Bảo vệ quyền con người: Bảo vệ quyền được chăm sóc sức khỏe, quyền tự chủ cơ thể và quyền sức khỏe sinh sản – tình dục là điều kiện tiên quyết để chấm dứt AIDS.
5. Tăng cường vai trò cộng đồng: Cộng đồng là trung tâm của mọi phản ứng thành công; tiếng nói và kinh nghiệm của họ cần được đặt ở vị trí trung tâm của chính sách và thực thi.
Toàn cầu hiện có 40,8 triệu người sống chung với HIV, 1,3 triệu ca nhiễm mới năm 2024, và 9,2 triệu người chưa được điều trị. Các con số này nhắc nhở rằng tiến bộ đạt được là đáng kể nhưng vẫn mong manh. Giám đốc điều hành UNAIDS Winnie Byanyima nhấn mạnh: "Đây là thời khắc lựa chọn: Hoặc chúng ta để khủng hoảng cuốn phăng hàng thập kỷ thành quả, hoặc đoàn kết để chấm dứt AIDS. Hàng triệu sinh mạng phụ thuộc vào quyết định của chúng ta hôm nay"…
Mời độc giả xem thêm:
