Nguyên tắc xếp các loài trong danh mục nguy cấp
Ông Trịnh Lê Nguyên, Giám đốc Trung tâm Con người và Thiên Nhiên (Pan Nature) cho biết, Danh lục Đỏ của IUCN - hệ thống đánh giá và công bố tình trạng bảo tồn của các loài sinh vật trên toàn thế giới, do Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (International Union for Conservation of Nature) quản lý; Công ước CITES - Hiệp định quốc tế về buôn bán các loài động, thực vật hoang dã nguy cấp, được ký kết vào năm 1973 tại Washington, Mỹ; và lý do tại sao việc nhân nuôi tự phát lại không góp phần cứu các loài hoang dã khỏi bị tuyệt chủng, thậm chí có thể gây hại.
Gà lôi trắng là loài có trong danh mục động vật quý hiếm cần bảo tồn.
Danh lục Đỏ của IUCN là một công cụ đánh giá toàn cầu về tình trạng đa dạng sinh học, được thành lập từ năm 1964 với sự tham gia của hàng nghìn chuyên gia từ các chính phủ, tổ chức khoa học và cộng đồng. Danh lục này phân loại các loài dựa trên mức độ rủi ro tuyệt chủng, từ "ít lo ngại" (cấp LC - Least Concern) đến "cực kỳ nguy cấp" (cấp CR - Critically Endangered) cho đến tuyệt chủng (cấp EX – Extinct), dựa trên dữ liệu khoa học về quy mô quần thể, phạm vi phân bố, môi trường sống, và các mối đe dọa như săn bắt, mất rừng hay biến đổi khí hậu.
Ví dụ, một loài được xếp "nguy cấp" nếu quần thể giảm hơn 50% trong 10 năm. Hiện nay, danh sách này đã đánh giá hơn 169.000 loài, với hơn 47.000 loài đang bị đe dọa bị tuyệt chủng, trong đó có 26% các loài thú, 12% các loài chim, 41% loài lưỡng cư và 38% các loài thực vật.
Việt Nam, một điểm nóng đa dạng sinh học toàn cầu, sử dụng danh sách này để xây dựng chính sách bảo vệ, giúp ưu tiên nguồn lực; và xây dựng Danh lục đỏ riêng cho quốc gia, căn cứ trên dữ liệu khoa học về các loài phân bố ở nước ta, hiện trạng và mối đe dọa lên các loài đó. Không có Danh lục Đỏ, chúng ta sẽ thiếu cơ sở khoa học để hành động kịp thời, dẫn đến mất cân bằng sinh thái ảnh hưởng đến nguồn nước, không khí và thực phẩm mà con người phụ thuộc.
Công ước về Buôn bán quốc tế các loài hoang dã nguy cấp (CITES), được ký kết năm 1973 tại Washington và có hiệu lực từ 1975, là hiệp ước quốc tế với 185 quốc gia tham gia, bao gồm Việt Nam từ năm 1994. Mục tiêu chính của CITES là kiểm soát buôn bán động vật và thực vật hoang dã để tránh đẩy chúng đến bờ vực tuyệt chủng, vì thị trường buôn bán toàn cầu trị giá hàng chục tỷ USD hàng năm, liên quan đến hàng triệu cá thể các loài.
Công ước phân loại loài vào ba phụ lục: Phụ lục I cấm buôn bán thương mại hoàn toàn (như hổ hay voi), chỉ cho phép vì mục đích khoa học với giấy phép nghiêm ngặt từ cả nước xuất và nhập; Phụ lục II yêu cầu giấy phép xuất khẩu chứng minh nguồn gốc hợp pháp và không gây hại đến quần thể ngoài tự nhiên; Phụ lục III áp dụng cho loài cần bảo vệ ở một quốc gia cụ thể. CITES không thay thế luật quốc gia mà cung cấp khung hợp tác, yêu cầu các nước thành viên ban hành luật nội địa để thực thi, như ở Việt Nam qua Nghị định 84/2021/NĐ-CP và Bộ luật Hình sự 2017 (Điều 244).
Đối với gà lôi trắng (Lophura nycthemera), theo Danh lục đỏ IUCN, loài này được xếp ở mức "ít lo ngại" nhờ quần thể ổn định ở một số khu vực Đông Nam Á và Trung Quốc, với khoảng 15 phân loài sống ở các khu vực rừng núi. Tuy nhiên, ở Việt Nam, do săn bắt làm chim cảnh hoặc thức ăn đặc sản, cùng với mất môi trường sống vì mất rừng, quần thể loài này ở nước ta bị đe dọa nghiêm trọng hơn.
Ban đầu, theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP, gà lôi trắng thuộc Nhóm IB (nguy cấp cao, tương đương Phụ lục I của CITES tại Việt Nam), cấm nuôi và buôn bán mà không có giấy phép đặc biệt.
Từ ngày 1/7/2025, theo Thông tư số 27/2025/TT-BNNMT của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, loài này đã được chuyển sang Nhóm IIB – nhóm động vật rừng hạn chế khai thác và sử dụng vì mục đích thương mại. Pháp luật cho phép có thể nuôi một số loài, nhưng người nuôi phải đáp ứng đầy đủ điều kiện, thủ tục, tiêu chuẩn bảo tồn và không gây hại quần thể tự nhiên. Mức xử phạt đối với các hành vi vi phạm sẽ phụ thuộc vào giá trị buôn bán của loài động thực vật nguy cấp quý hiếm đó.
Cách nhận biết loài động vật trong danh mục cấm
Sách đỏ Việt Nam được xây dựng dựa trên các tiêu chí của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), nhằm mục đích cung cấp thông tin về tình trạng bảo tồn, mức độ nguy cấp của các loài, từ đó đề xuất các biện pháp bảo vệ và quản lý. Các loài có trong Sách đỏ Việt Nam không nhất thiết phải có trong Sách đỏ của IUCN và ngược lại.
Theo chuyên gia Trịnh Lê Nguyên, thực tế cho thấy việc nhân nuôi sinh sản một số loài hoang dã không phải là quá khó. Đây đó người dân đã cho sinh sản được từ chim đến thú... Câu hỏi đặt ra là động vật hoang dã được sinh sản trong nuôi nhốt tự phát liệu có ích gì cho việc bảo tồn chúng hay không? Câu trả lời chắc chắn là không.
Ví dụ, với các loài họ Trĩ (như gà lôi, trĩ, công, gà rừng...), người nuôi có thể dễ dàng nhân giống nếu chỉ nghĩ đến số lượng, nhưng quá trình này dẫn đến giao tạp gen, làm mất đặc tính gốc và khiến thế hệ con cháu yếu ớt hơn.
Nuôi nhốt tập trung còn dễ lây lan bệnh dịch, ví dụ như cúm gia cầm. Động vật sinh sản trong nuôi nhốt dễ mất đi tập tính tự nhiên: không biết săn mồi hay trốn tránh kẻ thù. Nếu thả ra tự nhiên, chúng có thể mang bệnh hại cho đồng loại hoang dã hoặc không thể sống sót được.
Cái cần bảo tồn ở đây không phải là bản thân cá thể động vật đó mà là nguồn gen gốc quý hiếm - thứ mà thiên nhiên mất hàng triệu năm để hình thành. Nuôi thương mại, với cách tiếp cận chủ quan để đẩy năng suất, thường phá hủy chính nguồn gen này, gây đe dọa lên mục tiêu bảo tồn.
Ở góc nhìn môi trường, PGS.TS Vũ Thanh Ca, giảng viên cao cấp Đại học Tài nguyên và Môi trường cho rằng, bảo tồn còn liên quan đến bảo vệ chuỗi thức ăn trong các hệ sinh thái. Mỗi sinh vật trong hệ sinh thái đều đóng 1 vai trò quan trọng trong chuỗi thức ăn nhằm giữ gìn sức khỏe của hệ sinh thái để nó có thể cung cấp cho con người những dịch vụ hệ sinh thái cần thiết. Do vậy, tất cả các loài sinh vật trong hệ sinh thái cần phải được bảo tồn
Ông Trịnh Lê Nguyên cho biết, để tránh những vụ việc đáng tiếc, người dân cần tìm hiểu kỹ quy định pháp luật trước khi nuôi hoặc buôn bán động vật hoang dã. Hãy kiểm tra danh mục loài nguy cấp tại Danh lục đỏ IUCN (https://www.iucnredlist.org), Danh lục đỏ Việt Nam (http://vnredlist.vast.vn/) hoặc hỏi thông tin từ lực lượng kiểm lâm.
Quyết định đúng không chỉ giúp tránh vi phạm pháp luật, tránh bị xử phạt, mà người dân cũng sẽ thực sự góp phần bảo vệ đa dạng sinh học, bảo vệ các động thực vật hoang dã quý hiếm. Nếu có nghi ngờ buôn bán bất hợp pháp, hãy báo cho cơ quan chức năng qua đường dây nóng của Kiểm lâm hoặc các tổ chức bảo tồn. Bảo tồn không phải chỉ có cấm đoán mà là hành động có trách nhiệm, giúp cân bằng giữa nhu cầu con người và thiên nhiên.
Trước đó, chiều 13/8/2025, anh Thái Khắc Thành (45 tuổi, xã Đô Lương, Nghệ An) được tại ngoại trở về nhà sau hơn 4 tháng bị tạm giam tại Thái Bình vì cáo buộc "Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm". Trước đó một ngày, Chánh án TAND tỉnh Hưng Yên Đỗ Mạnh Tăng đã ký văn bản kiến nghị Viện Kiểm sát cùng cấp kháng nghị bản án sơ thẩm 6 năm tù và ra quyết định thay đổi biện pháp ngăn chặn từ tạm giam sang cấm đi khỏi nơi cư trú.
