Trong nhiều năm qua, đầu tư của chương trình quốc gia phòng chống sốt rét đã làm giảm thấp tỷ lệ chết sốt rét, tỷ lệ mắc sốt rét, khống chế dịch sốt rét ở nhiều vùng, bệnh sốt rét đã được đẩy lùi một cách rõ rệt; tuy nhiên với thực trạng sốt rét hiện nay, Việt Nam có thể chuyển đổi sang Chiến lược Phòng chống sốt rét và Loại trừ bệnh sốt rét theo tiêu chuẩn của Tổ chức Y tế Thế giới, trong đó vừa phòng chống sốt rét ở các vùng có nguy cơ sốt rét cao đồng thời với loại trừ sốt rét ở các vùng sốt rét giảm tương đối bền vững và không có sự lan truyền tự nhiên.
Khả năng thực hiện loại trừ sốt rét ở Việt Nam?
Theo số liệu thống kê sau thời kỳ bùng nổ sốt rét (1991-1992) đến nay, tình hình sốt rét ở Việt Nam đã được cải thiện đáng kể, đến năm 2008, số chết do sốt rét giảm 95%, số mắc sốt rét giảm trên 85% so với năm 1991, dịch sốt cơ bản được khống chế, bệnh sốt rét đang từng bước được đẩy lùi. Tuy nhiên, các thành quả nêu trên chưa thực sự có tính bền vững do màng lưới y tế các tuyến, đặc biệt là tuyến cơ sở chưa kiểm soát được bệnh nhân và người dân chưa có ý thức tự bảo vệ khi sống trong vùng sốt rét, hoặc vào vùng sốt rét. 45% số tỉnh có nguy cơ sốt rét cao hiện nay tập trung ở các tỉnh thuộc khu vực Tây Nguyên, miền Trung, miền Đông Nam Bộ, khu IV cũ và một số tỉnh miền núi phía Bắc; 55% số tỉnh còn lại có các chỉ số sốt rét giảm tương đối vững chắc và không có chỉ số lan truyền.
Từ những dẫn liệu nêu trên có thể thấy thực trạng sốt rét ở nước ta hình thành hai thái cực vùng sốt rét có nguy cơ cao, sự giảm sốt rét thiếu tính bền vững, còn lan truyền sốt rét tại chỗ và nguy cơ xảy dịch cao; vùng sốt rét giảm bền vững nhiều năm, không còn lan truyền sốt rét tại chỗ và chỉ có sốt rét ngoại lai. Nếu đối chiếu với tiêu chuẩn loại trừ sốt rét của WHO thì ở nước ta cùng lúc có thể tồn tại hai loại hình chiến lược: phòng chống sốt rét ở các vùng có nguy cơ sốt rét cao và loại trừ sốt rét ở các vùng sốt rét giảm bền vững.
Vùng nguy cơ sốt rét cao cần tiếp tục Chiến lược phòng chống sốt rét
Vùng có nguy cơ sốt rét cao chiếm khoảng 45% số tỉnh thành trong cả nước, đặc biệt là các tỉnh thuộc khu vực miền Trung-Tây Nguyên và miền Đông Nam Bộ; có đặc điểm tự nhiên thuận lợi cho sốt rét phát triển (rừng chiếm 75% diện tích, khí hậu nóng ẩm quanh năm), gần 50% dân số sống trong vùng sốt rét lưu hành; còn tồn tại mầm bệnh (ký sinh trùng sốt rét) trên 5%, đặc biệt là chủng P.falciparum (chủng có khả năng gây sốt rét ác tính và đa kháng thuốc) chiếm 85%; muỗi truyền bệnh sốt rét chính (An.minimus, An.dirus) vẫn hiện diện ở hầu khắp các vùng nên chỉ số lan truyền sốt rét tự nhiên cao; nhiều khó khăn kỹ thuật (ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc chống sốt rét, muỗi tránh hóa chất diệt côn trùng), màng lưới y tế cơ sở (huyện, xã, thôn bản) chưa kiểm soát được bệnh nhân sốt rét; các nhóm dân di biến động vào vùng sốt rét lớn (dân đi rừng, ngủ rẫy, dân di cư tự do, giao lưu biên giới) ngoài tầm kiểm soát của màng lưới y tế và chưa có biện pháp phòng chống sốt rét khả thi cho những nhóm dân này; đồng bào dân tộc thiểu số, vùng sâu, vùng xa chưa có ý thức tự phòng chống sốt rét.
Mặc dù tình hình sốt rét ở các khu vực này có chiều hướng giảm thấp trong một số năm gần đây nhưng không mang tính bền vững, số mắc sốt rét cũng như số chết do sốt rét của cả nước hầu như đều tập trung ở khu vực này và dịch sốt rét có khả năng bùng phát bất cứ lúc nào.
Từ những đặc thù sốt rét nêu trên, những vùng này cần tiếp tục duy trì chiến lược phòng chống sốt rét và tăng nguồn đầu tư, đồng thời chú trọng nghiên cứu các biện pháp khả thi phòng chống sốt rét cho các nhóm dân di biến động cùng với phát triển các yếu tố bền vững khác.
Vùng sốt rét giảm tương đối vững chắc có thể chuyển sang giai đoạn tiền loại trừ sốt rét
Vùng có tình hình sốt rét giảm tương đối vững chắc và không còn sự lan truyền tự nhiên chiếm khoảng 55% số tỉnh thành còn lại, tuy nhiên khó khăn lớn nhất hiện nay ở các tỉnh này là khả năng kiểm soát sốt rét ngoại lai của các tuyến y tế, vì một số ca tử vong sốt rét xảy ra ở các tỉnh này trong những năm qua là do bệnh nhân nhiễm bệnh từ nơi khác về nhưng không được các tuyến y tế phát hiện và điều trị kịp thời.
Những vùng này có thể chuyển sang giai đoạn tiền loại trừ sốt rét và chú trọng kiểm soát chặt chẽ các ca bệnh ngoại lai đồng thời với phát triển các yếu tố bền vững khác.
Chiến lược Phòng chống sốt rét và Loại trừ sốt rét ở Việt Nam
Từ thực trạng sốt rét ở Việt Nam và các tiêu chuẩn loại trừ sốt rét của WHO, chiến lược phòng chống sốt rét ở nước ta có thể chuyển sang chiến lược phòng chống sốt rét & loại trừ sốt rét, trong đó phòng chống sốt rét áp dụng ở các vùng có nguy cơ sốt rét cao và loại trừ sốt rét áp dụng cho những vùng sốt rét còn lại. Điều này hoàn toàn phù hợp với thực tiễn ở nước ta, đồng thời đáp ứng được yêu cầu của WHO trong giai đoạn 2010-2015 với ít nhất 50% số tỉnh/thành phố chuyển sang giai đoạn tiền loại trừ sốt rét.