Dạng viêm da này xuất hiện theo mùa, gây không ít hoang mang cho cộng đồng từ hơn 10 năm qua. Tuy không nguy hiểm đến sức khỏe, nhưng viêm da tiếp xúc kích ứng do kiến ba khoang lại gây khó chịu, lo lắng và có thể bùng phát thành “dịch” tại một khu vực nào đó.
Kiến ba khoang là gì?
Kiến ba khoang (Paederus) là loại côn trùng thuộc bộ Coleoptera, họ Staphylinidae (bọ cánh cứng). Chi Paederus khá lớn, với hơn 600 loài và phân bố ở tất cả các châu lục trừ Nam Cực. Các loài ở vùng Nam Mỹ được biết đến bằng nhiều tên khác nhau, như bicho de fuego, pito, potó và podó.
Tại Việt Nam, kiến ba khoang còn được gọi là kiến khoang, kiến kim, kiến lác, kiến gạo, kiến cong… bởi vì nó có các khoang đen - vàng cam xen kẽ. Khi trưởng thành kiến ba khoang dài khoảng 7mm đến 10mm và rộng 0,5mm đến 1mm. Kiến có 3 cặp chân, 2 đôi cánh, với một đôi cánh dài mỏng trong suốt gấp lại gọn gàng và dấu bên dưới một đôi cánh cứng và ngắn, chúng có thể bay và chạy rất nhanh.
Sự tồn tại của loài kiến này giúp ích cho nông nghiệp vì chúng ăn các loài sâu bọ hại cây trồng. Loại kiến này chủ yếu sống ở các ruộng lúa, cỏ mục, vườn cây, bãi rác thải, công trình đang xây dựng… Nhất là vào mùa mưa với khi độ ẩm cao, thuận lợi cho kiến phát, bùng phát. Chúng rất ưa ánh sáng đèn ban đêm nên bay vào theo ánh đèn, đậu vào quần áo, khăn mặt, giường chiếu, chăn màn… nếu cửa nhà mở.
Các dạng ban đỏ thường gặp sau khi da tiếp xúc với độc chất từ kiến ba khoang
Độc tố trong kiến ba khoang rất mạnh. Nếu người tiếp xúc với chất gây độc của kiến ba khoang qua tuần hoàn không được điều trị kịp thời thì có thể dẫn đến những biến chứng nặng. Loài côn trùng này không cắn hoặc chích mà chỉ vô tình người bị tiếp xúc hay cọ vào chúng. Chất độc trong cơ thể kiến có thể làm tổn thương da người (bỏng da, viêm da) nếu chất này được giải phóng ra khi kiến bị tác động hoặc bị chà xát hay bị giết, chúng giải phóng dịch lỏng coelomic có chứa paederin - một hóa chất gây phồng rộp da rất mạnh.
Cơ chế gây viêm nhiễm do chất độc từ kiến ba khoang
Việc phóng độc tố paederin chỉ xuất hiện ở những con kiến ba khoang cái và phụ thuộc vào dạng mầm bệnh nhất định, như loài endosymbiont (loài vi khuẩn Pseudomonas), có trong kiến ba khoang. Paederin gây phồng rộp rất mạnh và gây ra phản ứng viêm da khoảng 12 - 24 giờ sau khi tiếp xúc. Các phản ứng khác nhau được nhìn thấy trên da tùy thuộc vào hàm lượng độc tố, thời gian tiếp xúc và đặc điểm da của từng người.
Vị trí tổn thương ban đầu thường gặp hơn ở những vùng da hở. Trường hợp tiếp xúc nhẹ, có thể xuất hiện một vệt ban đỏ nhỏ trong một vài ngày. Ban đỏ có hình thù tùy thuộc theo hình dạng mà da bị tiếp xúc độc chất, có thể hình đám, hạt, mảng, vệt… Với các trường hợp tiếp xúc vừa, ban đỏ tiến triển thành mụn nước - mụn mủ hoặc bọng nước trong vài ngày. Sau một tuần là giai đoạn đóng vảy mịn - dính trên bề mặt thương tổn da sau khi mụn nước - mụn mủ khô. Kế đến là giai đoạn vảy bong tróc, để lại các “vệt” da đỏ, tăng hoặc giảm sắc tố. Sau đó, các vết tích này biến mất dần và thường không để sẹo. Trong trường hợp nghiêm trọng, ngoài việc xuất hiện các mảng phồng rộp rộng hơn, có thể có các triệu chứng như sốt, đau rát thần kinh, đau khớp và nôn…
Trường hợp tự tiếp xúc thứ phát, tức là vùng da lành khác bị tiếp xúc với vùng da bệnh đang có chứa nồng độ độc chất cao, do các hoạt động vô tình trong sinh hoạt như chà xát vô thức trên da, gập khớp khi vận động hoặc tư thế… Bên cạnh đó, nếu hành động tự tiếp xúc thứ phát vô tình chuyển paederin sang các khu vực da khác của cơ thể, chẳng hạn như bộ phận sinh dục ngoài hoặc mặt có thể tạo những mảng viêm da mới, ảnh hưởng đáng kể chất lượng cuộc sống. Thậm chí các bọng nước có thể lan rộng trên một diện tích lớn của cơ thể, gây bội nhiễm, đau, rát và rất khó chịu; toàn thân có thể sốt, hạch vùng sưng đau, gây viêm kết mạc…
Viêm da tiếp xúc kích ứng do kiến ba khoang thường diễn ra vào mùa mưa, từ tháng 7 đến tháng 10 hàng năm. Loài kiến này thường hay xuất hiện vào buổi sáng. Dấu hiệu ban đầu là ngứa, rát bỏng, có khi đau. Thời gian tiến triển của của viêm nhiễm kéo dài từ 1 đến 3 tuần, tùy thuộc vào lượng độc tố paederin của côn trùng trên da. Viêm da tiếp xúc kích ứng do kiến ba khoang thường có các biểu hiện tương tự viêm da tiếp xúc kích ứng do thực vật, chỉ khác nhau ở hoàn cảnh bị tác động. Có thể phân biệt viêm da tiếp xúc do kiến ba khoang với các dạng viêm da tiếp xúc do hóa chất, viêm da tiếp xúc dị ứng, zona (giời leo), mụn rộp (nhiễm Herpes)… dựa vào việc thương tổn da xuất hiện nhanh sau cảm giác nóng rát, châm chích ở vùng da đó.
Các dạng ban đỏ do tự tiếp xúc thứ phát (vùng gập khớp khi vận động)
Cách phòng tránh, điều trị viêm da tiếp xúc do kiến ba khoang
Thông thường, tình trạng viêm da ở các trường hợp nhẹ có thể tự khỏi. Tuy nhiên cần loại bỏ chất gây kích ứng bằng cách rửa nhẹ nhàng khu vực ảnh hưởng bằng xà phòng và nước. Vị trí phồng rộp nên được điều trị bằng cách ngâm nước sạch, sau đó là bôi một loại thuốc kháng viêm mạnh.
Uống ciprofloxacin và bôi steroid giúp thương tổn lành nhanh hơn trong trường hợp viêm da tiếp xúc kiến ba khoang mang vi khuẩn Pseudomonas. Điều trị toàn thân có thể dùng kháng histamin uống để giảm triệu chứng ngứa rát. Có thể dùng thuốc giảm đau, an thần và kháng sinh chống nhiễm trùng theo chỉ định của bác sĩ chuyên khoa da liễu.
Nên phòng bệnh bằng tránh tiếp xúc với kiến ba khoang, tránh đập nát chúng mà dùng giấy gói lại rồi vứt đi. Vùng tiếp xúc ngay lập tức phải được rửa đi bằng xà phòng êm dịu da và nước. Quần áo, khẩu trang, khăn trải giường… đã bị tiếp xúc với kiến cần được giặt thật kỹ. Tránh thu hút kiến bằng đèn sáng, nên đóng kín cửa sổ, cửa ra vào các phòng làm việc và phòng ngủ vào ban đêm. Tốt nhất là tắt đèn, vừa tiết kiệm điện lại tránh xa kiến. Khi bị bệnh viêm da tiếp xúc kích ứng do kiến ba khoang nên đến cơ sở y tế để được bác sĩ chẩn đoán và điều trị đúng hướng và kịp thời.
