Buồn nôn (hay muốn ói) là một cảm giác chủ quan. Nôn là một phản xạ tống thức ăn từ dạ dày qua miệng do co thắt của ruột, các cơ thành ngực, cơ bụng. Buồn nôn và nôn được gây ra bởi các tình trạng trong và ngoài ruột cũng như bởi thuốc và độc tố.
Phản xạ nôn (ói) được điều khiển bởi cuống não và thực hiện bằng các đáp ứng thần kinh cơ ở ruột, hầu, thành ngực và bụng. Buồn nôn là một cảm giác có ý thức nên có vai trò của vỏ não, trên điện não cho thấy khi buồn nôn có sự hoạt hóa các vùng vỏ não thái dương và trán.
Vì sao có hiện tượng nôn?
 Khối u làm tắc ruột và gây nôn. |
Nôn xảy ra khi cơ hít vào ở thành ngực, cơ thành bụng co lại, làm áp suất tăng cao trong lồng ngực và bụng, đẩy thức ăn từ dạ dày ra ngoài. Tâm vị lồi qua cơ hoành, và thanh quản di chuyển lên trên để đẩy chất nôn qua miệng. Bình thường, sóng co thắt phần trên ruột di chuyển về phía dưới được điều hòa bởi một hiện tượng điện, sóng chậm, với tần số là ba lần một phút ở dạ dày và 11 lần/phút ở tá tràng. Khi nôn, sóng chậm được thay thế bằng sóng đỉnh di chuyển về phía miệng, gây co thắt theo hướng ngược lại, giúp tống thức ăn từ dạ dày qua miệng.
Kích thích nôn
Các chất kích thích nôn tác dụng tại nhiều vị trí; nôn do những suy nghĩ hay mùi độc hại bắt nguồn từ vỏ não, trong khi phản xạ nôn khi khám họng là qua trung gian các dây thần kinh sọ. Các yếu tố như: say tàu, xe, rối loạn tai trong tác dụng lên hệ tiền đình, trong khi chất gây khó chịu ở dạ dày, thuốc kích thích các dây hướng tâm trong thần kinh X. Có nhiều loại thuốc gây nôn, độc tố vi khuẩn, tăng urê huyết, thiếu ôxy, nhiễm toan ceton tác dụng lên vùng trung tâm nôn ở hành não.
Các nguyên nhân gây nôn
- Những rối loạn trong ruột gây nôn gồm: tắc và viêm các tạng đặc và rỗng có thể có triệu chứng chính là nôn. Tắc dạ dày do loét hay ung thư; tắc ruột non và ruột già do dính ruột, bướu lành tính hay bướu ác tính, xoắn ruột, lồng ruột, bệnh Crohn; hội chứng động mạch mạc treo tràng trên, xảy ra sau khi sụt cân hay nằm quá lâu do tá tràng bị động mạch mạc treo tràng trên đè lên; xạ trị vùng bụng gây nôn vì làm giảm chức năng co thắt ruột và tạo ra những chỗ chít hẹp; cơn đau túi mật gây buồn nôn do tác dụng lên các dây thần kinh tạng hướng tâm; viêm tụy, viêm túi mật, viêm ruột thừa gây nôn do kích thích tạng và gây liệt ruột; nhiễm khuẩn ruột do virut hay vi khuẩn gây nôn cấp tính; rối loạn cử động dạ dày, ruột cũng gây ra nôn; adenocarcinom tụy, đái tháo đường, xơ cứng bì, thoái hóa tụy dạng bột...
- Các nguyên nhân gây nôn ngoài màng bụng gồm: suy tim sung huyết gây nôn và buồn nôn; sau phẫu thuật ngoại khoa mở ổ bụng, phẫu thuật chỉnh hình, nội soi ổ bụng; tăng áp suất nội sọ do khối u, xuất huyết, áp-xe hay nghẽn lưu thông dịch não tủy; say tàu xe, viêm mê đạo tai, bệnh Meniere; chán ăn tâm thần, ăn vô độ, và trầm cảm có thể nôn nhiều.
- Nôn do thuốc và rối loạn chuyển hóa: một số thuốc dễ gây nôn như: erythromycin, digoxin, thuốc điều trị Parkinson, kháng sinh, thuốc chống loạn nhịp tim, hạ huyết áp, hạ đường huyết, thuốc tránh thai... Thai kỳ là nguyên nhân nội tiết thường gặp nhất, xảy ra ở 70% phụ nữ trong 3 tháng đầu gây nôn và buồn nôn; tăng urê huyết, suy thượng thận, bệnh tuyến cận giáp và tuyến giáp là những nguyên nhân chuyển hóa gây nôn; độc tố do nhiễm khuẩn ruột, ngộ độc rượu cũng là nguyên nhân gây nôn và buồn nôn.
Điều trị nôn như thế nào?
 Lồng ruột - một nguyên nhân gây nôn ở trẻ em. |
Thuốc chống nôn có thể dùng: loại kháng histamin như meclizin, dimenhyrinat; kháng cholinergic: scopolamin; Penothiazin và kháng butyrophenon dopamin D2 được dùng để điều trị nôn do kích thích trung tâm nôn ở hành não và do thuốc, độc tố hay nguyên nhân chuyển hóa... Trong điều trị cần chú ý bù nước và điện giải cho bệnh nhân bị nôn nhiều.
Thuốc kích thích cử động của dạ dày ruột được chỉ định trong liệt dạ dày, chẳng hạn somatostatin, octreotid, là chất sinh ra các sóng co thắt lưu động ở ruột non. Thủ thuật nuôi ăn bằng mở thông hỗng tràng có tác dụng tốt và nâng cao sức khỏe ở một số bệnh nhân liệt dạ dày không đáp ứng với điều trị bằng thuốc. Tuy nhiên giải pháp phẫu thuật chỉ giới hạn cho những trường hợp điều trị bằng thuốc không hiệu quả nhưng có thể cải thiện liệt dạ dày sau cắt dây X nếu cắt dạ dày gần như hoàn toàn.
ThS. Bùi Thị Hoa