Vi nhựa xâm nhập nang trứng: Báo động mới với khả năng sinh sản nữ

Trong vài năm gần đây, vấn đề vi nhựa (microplastics) xuất hiện trong cơ thể người đã chuyển từ cảnh báo môi trường sang mối lo ngại y tế cụ thể, và một phát hiện mới nhất khiến cả giới y khoa lẫn công chúng phải chú ý: các hạt nhựa siêu nhỏ đã được phát hiện trong dịch nang trứng (follicular fluid) của phụ nữ đang làm thụ tinh nhân tạo.

 Dịch nang trứng là môi trường nuôi dưỡng trứng. Sự hiện diện của tạp chất trong dịch này đặt ra câu hỏi nghiêm túc về khả năng ảnh hưởng đến chất lượng trứng, cân bằng nội tiết và kết quả sinh sản.

Phát hiện và mức độ phơi nhiễm

Nghiên cứu đầu tiên phát hiện microplastics trong dịch nang trứng tiến hành trên mẫu bệnh nhân đang điều trị vô sinh cho thấy một tỉ lệ đáng kể mẫu dương tính. Những hạt nhựa thu được có kích thước và thành phần khác nhau và điều làm các nhà nghiên cứu lo ngại là các hạt này không chỉ tồn tại "ngoài da" mà đã xâm nhập vào môi trường sinh sản tinh tế của buồng trứng. Một số nghiên cứu tiếp theo, trình bày tại các hội nghị chuyên ngành, cũng ghi nhận mức hiện diện microplastics trong cả dịch nang trứng lẫn tinh dịch với tần suất tương đối cao ở nhóm mẫu được khảo sát.

Dù dữ liệu ban đầu chủ yếu dựa trên những mẫu nhỏ và còn cần khảo sát lớn hơn để đánh giá phổ rộng, nhiều báo cáo tổng hợp từ các nghiên cứu trên động vật cùng các nghiên cứu phòng thí nghiệm chỉ ra rằng mức phơi nhiễm ở người có thể là một phần trong hệ quả liên quan tới giảm chất lượng sinh sản. Đồng thời, các nghiên cứu về con đường phơi nhiễm cho thấy microplastics vào cơ thể qua đường ăn uống (thực phẩm, nước), hô hấp (bụi trong nhà, không khí), và tiếp xúc da - nghĩa là tiếp xúc hàng ngày là khó tránh nếu không chủ động giảm thiểu.

Yếu tố nguy cơ tiềm ẩn gây hiếm muộn cần được kiểm soát

Các hạt microplastics có thể tác động tới hệ sinh sản theo hai hướng chính: (1) tác động cơ học/viêm tại chỗ, và (2) mang theo hóa chất gây rối loạn nội tiết (endocrine disruptors). Ở mức tế bào, microplastics từng được chứng minh gây stress oxy hóa, viêm, và tổn thương tế bào hạt (granulosa cells) — những tế bào quan trọng trong sự phát triển nang trứng và tổng hợp hormone. 

Trong khi đó, nhựa thường đi kèm với các chất phụ gia như phthalates, bisphenol A (BPA) hay PFAS vốn đã biết có vai trò gây rối loạn nội tiết, làm thay đổi nồng độ estrogen và progesterone, tác động quá trình rụng trứng và làm giảm khả năng làm tổ của phôi. Các thí nghiệm trên chuột và mô nuôi cấy đều cho thấy phơi nhiễm microplastics có thể làm giảm số lượng nang trứng trưởng thành, làm tăng tổn thương ADN ở trứng, và giảm tỷ lệ thụ thai trong mô hình động vật. Tuy chưa có bằng chứng nhân quả chắc chắn ở người, mối liên hệ sinh học này đủ để các chuyên gia cảnh báo.

Các chuyên gia sản-phụ khoa, nhà nghiên cứu môi trường và các nhà lâm sàng thận trọng nhưng nhất trí ở điểm: phát hiện microplastics trong dịch nang trứng là "đáng chú ý và cần nghiên cứu sâu" — nó chưa đủ để nói rằng microplastics là nguyên nhân trực tiếp gây vô sinh hàng loạt, nhưng đủ để coi là một yếu tố nguy cơ tiềm ẩn cần được kiểm soát.

 Một số chuyên gia đề xuất ưu tiên nghiên cứu theo dõi dài hạn các cặp vợ chồng điều trị hỗ trợ sinh sản, đo mức microplastics trong dịch sinh sản, và so sánh kết quả điều trị theo mức phơi nhiễm. Bác sĩ lâm sàng khuyên bệnh nhân nên thực hiện các biện pháp giảm phơi nhiễm cá nhân như một phần của "chiến lược phòng ngừa chủ động" trong quá trình chuẩn bị sinh sản.

Những rủi ro đáng chú ý ở Việt Nam

Tại Việt Nam, nguồn phơi nhiễm microplastics phản ánh thói quen tiêu dùng và điều kiện môi trường đô thị, cụ thể:

• Thực phẩm đóng gói, đồ ăn nhanh và nước đóng chai — các sản phẩm tiếp xúc trực tiếp với nhựa.
• Sử dụng túi nilon, màng bọc thực phẩm, hộp nhựa, ấm đun siêu tốc hay cho đồ ăn nóng vào bao nhựa — tạo điều kiện giải phóng hạt nhựa và các hóa chất phụ gia.
• Trà túi lọc và một số bao bì thực phẩm có thể giải phóng nano-/microplastics khi cánh nóng.

Không khí trong nhà và xe hơi (bụi nội thất, vật liệu tổng hợp) là nguồn hít phải không kém phần quan trọng. Ở những khu vực công nghiệp hoặc nông thôn có sử dụng nhiều hóa chất nông nghiệp, tương tác giữa hóa chất và hạt nhựa cũng là mối lo ngại bổ sung.

Việc đánh giá nguy cơ tại Việt Nam cần kết hợp khảo sát thực địa về nồng độ microplastics trong nước máy, thực phẩm phổ biến, không khí trong nhà và mẫu sinh học — hiện con số có thể khác biệt giữa thành thị và nông thôn.

Cách phòng tránh như thế nào?

Dù nghiên cứu còn tiếp tục, có nhiều bước đơn giản, khả thi giúp giảm phơi nhiễm trong đời sống hàng ngày:

• Giảm tối đa đồ nhựa tiếp xúc trực tiếp với thực phẩm, đặc biệt khi nóng: sử dụng hộp thủy tinh hoặc inox, tránh dùng chai/hộp nhựa đun nóng trong lò vi sóng.
• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn và đồ ăn nhanh đóng gói — các gói này dễ chứa vi nhựa.
• Tránh túi lọc trà/nhựa kém chất lượng; uống trà rời hoặc dùng túi giấy/chén lọc bằng vật liệu tự nhiên.
• Lọc nước sinh hoạt: cân nhắc máy lọc có khả năng loại hạt mịn; tránh uống trực tiếp nước đóng chai thường xuyên.
• Cải thiện thông gió, giảm bụi trong nhà: hút bụi bằng máy có bộ lọc HEPA, giảm lượng đồ nội thất và đồ chơi bằng nhựa.
• Chú ý nghề nghiệp: những ai làm việc trong ngành nhựa, dệt, sơn hoặc nông nghiệp hãy trao đổi với bác sĩ về biện pháp bảo hộ và giảm phơi nhiễm.
• Khi điều trị hỗ trợ sinh sản: trao đổi với đội ngũ phòng lab/IVF về cách giảm tối đa tiếp xúc vật dụng nhựa trong quy trình (những phòng lab chuẩn mực đã chú ý giảm nguồn ô nhiễm).

Phát hiện microplastics trong dịch nang trứng là hồi chuông báo động mới trong bức tranh ô nhiễm toàn cầu: nó nhắc rằng ô nhiễm nhựa không chỉ là vấn đề môi trường mà đang len lỏi vào không gian sinh sản tinh tế của con người. 

Mặc dù chưa thể khẳng định mối quan hệ nhân-quả chắc chắn giữa microplastics và vô sinh ở người, các bằng chứng từ thí nghiệm và động vật cùng với sự hiện diện thực tế trong mẫu bệnh nhân đủ cơ sở để hành động theo nguyên tắc phòng ngừa. 

Ở mức cá nhân và chính sách, giảm sử dụng nhựa tiếp xúc trực tiếp với thực phẩm, cải thiện quản lý rác thải nhựa và đầu tư nghiên cứu tại địa phương — đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam — là việc cần làm ngay để bảo vệ sức khỏe sinh sản thế hệ hôm nay và mai sau.

Số lượng nang trứng nói lên điều gì về khả năng sinh sản?

SKĐS - Nếu đang cố gắng mang thai hoặc muốn biết về khả năng thụ thai thực sự có thể siêu âm kiểm tra số lượng nang noãn để đánh giá khả năng sinh sản.