Vi cá mập chứa độc tố thần kinh?

Hàng năm, có khoảng 70 triệu con cá mập bị săn bắt để lấy vây và thịt, khiến loài cá này có nguy cơ tuyệt chủng. Mới đây, giới khoa học Mỹ lên tiếng cảnh báo vi cá mập chứa độc tố thần kinh, có thể khiến não bị tổn thương ở người, gây ra bệnh Alzheimer và bệnh Lou Gehrig.

Các nhà khoa học xác định độc tố thần kinh đó có tên hóa học là beta-n-methylamino-L-alanin (viết tắt BMAA). Đây là tin vui cho những người toàn tâm với bảo vệ môi trường, bởi vì sẽ giúp ngăn chặn con người săn bắn trái phép loài động vật đang có nguy cơ tuyệt chủng này. Xin có đôi điều nói về độc tố BMAA và giá trị thật sự của vi cá mập.

Vi cá mập

Không phải bây giờ người ta đề cập đến BMAA mà từ những năm 1950 người ta đã lưu ý đến tác hại của độc tố này. Khi đó, các nhà y học có ghi nhận một bộ phận dân bản xứ ở đảo Guam có bị một phức hợp rối  loạn thần kinh bao gồm bệnh xơ cứng bên teo cơ kết hợp với bệnh Parkinson và sa sút trí tuệ (amyotrophic lateral sclerosis/parkinsonism-dementia complex, viết tắt là ALS/PDC). Đặc biệt, tỉ lệ những người dân đảo Guam bị ALS/PDC cao hơn hẳn, gấp 50 - 100 lần so với dân của các nước phát triển như nước Mỹ. Khi đó người ta không tìm được nguyên nhân bệnh của ALS/PDC do sự nhiễm các mầm bệnh như vi khuẩn, virút…  Đến năm 1955,  người ta hướng đến tìm nguyên nhân ALS/PDC từ môi trường. Người ta ghi nhận người dân đảo Guam thường ăn hạt của một loại cây tuế (tên khoa học Cycas circinalis) và ăn cả một loại dơi thích ăn hạt cây tuế. Người ta phát hiện hạt cây tuế có chứa BMAA, đặc biệt thịt của con dơi ăn hạt cây tuế thì chứa BMAA gấp hàng trăm lần so với hạt. Như vậy, nguyên nhân con người bị ALS/PDC là do BMAA. Đến năm 2009, tác hại của BMAA lại rộ lên khi các nhà khoa học ở trường Đại học Miami phát hiện 12 mẫu não của người bệnh Alzheimer tử vong và 13 mẫu não của người bệnh Lou Gehrig (bệnh Lou Gehrig chính là bệnh amyotrophic lateral scelerosis, viết tắt ALS) có chứa BMAA. Điều này khiến người ta nghi ngờ bệnh Alzheimer và Lou Gehrig có thể do BMAA gây ra. Mới đây, một nghiên cứu cũng của các nhà khoa học thuộc Đại học Miami được đăng trên tạp chí Dược phẩm từ biển(Marine Drugs) đã phát hiện trong vi cá mập có nồng độ rất cao BMAA và đưa ra nghi ngờ vi cá mập có nguy cơ gây bệnh Alzheimer và Lou Gehrig do người ta ăn loại thực phẩm được đồn đại là bổ dưỡng và trị bệnh nan y này. Tại sao vi cá mập có thể chứa BMAA? BMAA không chỉ chứa trong hạt cây tuế và dơi ăn hạt cây tuế trên đảo Guam mà chất độc hại thần kinh này còn chứa trong tảo xanh có rất nhiều trong biển cả thường được gọi bằng tên cyanobacteria (thực chất tảo này chính là quần thể vi khuẩn có màu xanh lục). Do đó, có thể đưa ra giả thuyết vi cá mập chứa BMAA vì đã tiếp xúc với tảo xanh vừa kể.

Với cấu trúc hóa học beta-n-methylamino - L-alanin, BMAA được xem là dẫn chất của một acid amin có tên alanin nhưng lại được xem không có nguồn gốc chất đạm (bởi vì chất đạm là bổ dưỡng) mà là chất có hại đối với hoạt động thần kinh. Thử trên khỉ Rhesus macaques, BMAA có thể gây các rối loạn như sau: làm teo cơ các chi, làm thoái hóa các tế bào thần kinh ở vùng sừng trước của não, làm rối loạn nhận thức và hành vi… Đặc biệt, nồng độ thấp của BMAA có thể giết chết các tế bào não tủy của chuột được nuôi cấy. BMAA gây hại bởi vì nó thúc đẩy sự sản sinh các gốc tự do rất có hại cho cơ thể sống. Phát hiện vi cá mập có chứa độc tố thần kinh BMAA được xem chỉ mới bước đầu,  vẫn còn cần nhiều nghiên cứu để khẳng định vi cá mập có thật sự gây hại cho sức khỏe con người vì gây bệnh Alzheimer và Lou Gehrig hay không.

Từ lâu, con người tìm cách tận diệt cá mập vì cho rằng vi cá mập có giá trị dinh dưỡng rất cao và trị được bệnh ung thư, đây là việc cần phải xem xét lại. Thật ra, người ta đã thổi phồng quá đáng về tác dụng và giá trị dinh dưỡng của vi cá mập. Người ta xem món canh vi cá mập là món ăn cao cấp, bổ dưỡng vô song nên tìm cách tận diệt cá mập, nhiều khi chỉ để lấy vi cá của chúng. Thật ra, hàm lượng các chất dinh dưỡng, đặc biệt, protein (tức chất đạm) của vi cá mập chỉ tương đương với trứng và các loại thịt khác. Còn lời đồn đại “vi cá mập có thể chữa được bệnh ung thư” đã dựa vào một chứng cứ không mang tính khoa học chút nào là “vi cá mập có thể trị ung thư bởi vì từ trước đến nay người ta phát hiện cá mập không bao giờ bị ung thư”. Cho tới nay, vẫn chưa có công trình nghiên cứu khoa học nào chứng tỏ vi cá mập chữa trị hoặc phòng ngừa được một loại bệnh ung thư nào đó.

Bên cạnh nghiên cứu cho thấy vi cá mập có chứa BMAA gây độc hại thần kinh kể ở trên, có sự kiện gây lo ngại cho những ai thích thưởng thức món ăn cao cấp vi cá mập là người ta đã phát hiện trong vi cá mập có thể chứa hàm lượng cao methylmercury là hợp chất thủy ngân gây tác hại cho sức khỏe con người. Đây đúng là những tin buồn cho những ai thích ăn món ngon vật lạ nhưng là tin vui cho các loài động vật đang trong nguy cơ tuyệt chủng chỉ vì là nguồn cung ứng các món ngon vật lạ đó.

 

PGS.TS. NGUYỄN HỮU ĐỨC