Trong môi trường tự nhiên, vẹt không "nói chuyện" như con người. Thay vào đó, chúng kêu chít chít, huýt sáo, rung rung cánh, những tín hiệu âm thanh phức tạp để giao tiếp với đồng loại.
Giáo sư Irene Pepperberg và sinh viên Steven Wilkes cùng Alex và hai chú vẹt khác vào năm 2002. (Nguồn: Getty Images)
Vẹt dùng tiếng kêu để tìm thức ăn, cảnh báo nguy hiểm, đặc biệt một số loài còn có "tiếng gọi cá nhân", giống như cách con người gọi nhau bằng tên.
Tuy nhiên, khi sống cùng con người, vẹt không còn đàn của mình để học "ngôn ngữ vẹt". Thay vào đó, với bộ não đặc biệt phát triển, chúng bắt đầu bắt chước tiếng nói của con người.
Khi vẹt không chỉ nhại lại
Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng một số con vẹt không chỉ lặp lại từ ngữ một cách máy móc, mà thực sự hiểu và sử dụng chúng trong các ngữ cảnh phù hợp.
Tiêu biểu là chú vẹt xám châu Phi tên Alex – "học trò" nổi tiếng của Giáo sư Irene Pepperberg từ Đại học Boston (Mỹ). Sau nhiều năm huấn luyện, Alex có thể nhận biết hơn 100 từ khác nhau chỉ đồ vật, hành động và màu sắc.
Cậu thậm chí còn biết đếm đến sáu và hiểu khái niệm "số không". Khi được đưa một vật thể, Alex có thể mô tả màu sắc, hình dạng, chất liệu, thậm chí so sánh hai vật theo tiêu chí như "to hơn", "nhỏ hơn", "giống" hay "khác".
Alex không học theo cách thông thường. Giáo sư Pepperberg dùng một phương pháp huấn luyện có hệ thống, đảm bảo mỗi từ được gắn đúng với khái niệm cụ thể. Nhờ đó, Alex không chỉ nói, mà còn cho thấy sự hiểu biết rõ ràng.
Không chỉ những con vẹt được huấn luyện bài bản như Alex mới có khả năng hiểu tiếng người. Phó Giáo sư Tâm lý học Erin Colbert-White tại Đại học Puget Sound (Mỹ), cho biết nhiều chú vẹt nuôi trong nhà cũng có thể học các từ gắn với vật thể cụ thể.
Nếu bạn thường xuyên nói "đậu phộng" mỗi khi đưa đậu phộng cho vẹt, chúng sẽ dần hiểu rằng từ đó tương ứng với món ăn yêu thích. Để kiểm chứng, bạn có thể thử đưa một món ăn khác khi vẹt nói "đậu phộng". Nếu chúng từ chối và tiếp tục đòi đậu phộng, điều đó cho thấy chúng hiểu ý nghĩa thực sự của từ, chứ không chỉ đang lặp lại âm thanh.
Tuy vậy, khả năng hiểu này có giới hạn. Vẹt dễ học những từ gắn với đồ vật cụ thể hơn là các khái niệm trừu tượng. Dù vậy, nhờ khả năng quan sát và trí thông minh nhạy bén, chúng vẫn có thể dùng những từ trừu tượng trong ngữ cảnh phù hợp.
Khi vẹt biết 'xin lỗi'
Một ví dụ thú vị từ chính Alex, cho thấy vẹt có thể sử dụng từ ngữ để điều chỉnh hành vi. Một lần, Alex làm rơi và xé nát một chồng giấy quan trọng trong phòng thí nghiệm. Giáo sư Pepperberg tức giận và lớn tiếng quát mắng. Bất ngờ, Alex nói: "Tôi xin lỗi" – một cụm từ mà cậu từng nghe từ Pepperberg khi cô lo lắng Alex có thể bị thương sau một lần làm vỡ cốc cà phê.
Từ đó trở đi, Alex thường xuyên sử dụng cụm "Tôi xin lỗi" mỗi khi bị mắng hoặc bị đe dọa phạt, không phải vì cậu cảm thấy hối lỗi như con người, mà vì cậu hiểu rằng đó là cách làm dịu tình huống.
Tương tự, khi một chú vẹt nói "Anh yêu em", chúng không nhất thiết hiểu khái niệm tình yêu. Thay vào đó, chúng nhận thấy rằng mỗi lần nói câu đó, chúng được chú ý, được vuốt ve, được gắn kết với người chủ. Câu nói trở thành công cụ giao tiếp có hiệu quả.
Điều thú vị là không phải con vẹt nào cũng nói tiếng người. Nhiều con hoàn toàn im lặng nếu có bạn vẹt cùng loài để giao tiếp. Theo Colbert-White, điều đó cho thấy vẹt chỉ học ngôn ngữ con người khi chúng cần, để thay thế việc giao tiếp với đồng loại.
Giáo sư Pepperberg cho rằng thay vì chỉ cố dạy vẹt nói tiếng người, chúng ta nên dành nhiều hơn sự tôn trọng và quan tâm đến chính hệ thống giao tiếp của chúng, một hệ thống phức tạp mà con người vẫn chưa thể giải mã hoàn toàn dù đã nghiên cứu suốt nhiều thập kỷ.
