Có thể nói người đặt nền móng cho thời kỳ văn chương chống tiêu cực trong giai đoạn từ sau 1987 đến nay là Nguyễn Huy Thiệp với hàng loạt truyện ngắn như: Tướng về hưu, Những người thợ xẻ, Con gái thủy thần, Vàng lửa, Kiếm sắc,... của Nguyễn Huy Thiệp và một số tác phẩm khác. Nhưng trước đó thì sao?
Văn chương từ sau giải phóng đến trước đổi mới
Văn chương từ sau 1975 vẫn chủ yếu là âm hưởng anh hùng ca cách mạng. Tuy nhiên, do tình thế lịch sử đã đổi khác nên giọng văn có vẻ trầm hơn, cũng là thời kỳ âm hưởng tráng ca, anh hùng ca đã từng bước nhường chỗ cho những suy nghiệm về thân phận con người sống sót sau cuộc chiến và giữa đời thường.
Trong số đó không thể không kể đến Mùa lá rụng trong vườn của Ma Văn Kháng, xuất bản năm 1985 đã trở thành một điểm sáng không thể nào quên với những ai yêu thích văn chương của cây bút tiểu thuyết gạo cội này. Ngoài ra còn phải kể đến Tản mạn thời tôi sống của nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo viết tháng 6/1981, một bài thơ đã gây tiếng vang trong dư luận một thời gian khá dài hay Chiếc thuyền ngoài xa của nhà văn Nguyễn Minh Châu, 1983. Thông qua tác phẩm, Nguyễn Minh Châu không chỉ xót xa thương cảm người phụ nữ bất hạnh mà còn lên án sự tàn nhẫn, thô bạo của người chồng trong gia đình. Đồng thời báo động tình trạng bạo lực trong gia đình đang làm khô héo, rạn vỡ tâm hồn con người, ca ngợi tình mẫu tử, trân trọng khát vọng được sống trong yêu thương, yên bình của trẻ em. Cho đến nay, hầu như các nhà văn và những nhà nghiên cứu, phê bình văn học đều coi Chiếc thuyền ngoài xa là tác phẩm tiêu biểu, thể hiện rõ tinh thần đấu tranh chống tiêu cực và suy thoái đạo đức của văn chương, mang dấu ấn rõ nhất phong cách Nguyễn Minh Châu ở thể loại truyện ngắn.
Từ sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng đến trước đổi mới (1975-1987), văn chương nước ta chưa hẳn đã ở vào thời kỳ suy thoái, nhưng chắc chắn là sẽ nằm trong giai đoạn “bình trào” (đây là thuật ngữ - khái niệm hoàn toàn mới của tôi) nhằm xác định một giai đoạn văn chương mà ở đấy, âm hưởng tráng ca, anh hùng ca không còn mấy khả năng phát huy tác dụng, nhưng âm hưởng về thân phận con người cá nhân trong buổi lo toan với những nhu cầu đời thường và sự trả giá cho quá khứ của mình lại chưa được định hình, nhận dạng một cách rõ ràng và khu biệt trong các sáng tác của nhà văn thời kỳ này.
Có thể nói ngoài một số ít tác phẩm thuộc xu hướng trên, còn hầu hết đều mang tính thể nghiệm. Mà đã thể nghiệm thì phải chấp nhận năm ăn, năm thua. Vì thế thật khó gây được tiếng vang và để lại ấn tượng trong lòng công chúng văn chương giai đoạn này.
Liệu đây có thể là một thời kỳ văn chương bộc lộ nhiều sự tiêu cực của nó, xét cả về khía cạnh phát triển xã hội lẫn bản thân văn chương.
Từ sau đổi mới đến nay
Những quả “trọng pháo” văn chương chống tiêu cực giai đoạn sau đổi mới phải kể đến các tiểu thuyết gây chấn động dư luận một thời như: Mảnh đất lắm người nhiều ma của Nguyễn Khắc Trường, Bước qua lời nguyền của Tạ Duy Anh, Bến không chồng của Dương Hướng, Đàn trời của Cao Duy Sơn, Luật đời cha và con, Lửa đắng của Nguyễn Bắc Sơn, Chạy án của Nguyễn Như Phong, Ma làng của Trịnh Thanh Phong,...
Các nhà văn giai đoạn này đã ý thức rõ cuộc đấu tranh chống lại sự tiêu cực xã hội và suy thoái về đạo đức như là một phần của cái xấu, cái ác, trong một bộ phận cán bộ, nhân dân là trách nhiệm của mọi người trong đó có nhà văn, nên họ sẵn sàng chấp nhận “đối mặt” với một mảng hiện thực xã hội mà không phải ai biết cũng có thể làm được.
Nếu cái tốt, cái thiện, cái tích cực như những nguồn suối mát trong ngần tắm cho cây đời xanh tươi, ngõ hầu làm cho nó đơm hoa kết trái, nối dài thêm sự trường tồn của dân tộc, sự bất tử của giống nòi, thì cái xấu, cái ác, sự tiêu cực, sự suy thoái về đạo đức, lúc thì như những con sâu đục thân trá hình len lỏi đến tận mọi ngõ ngách của đời sống xã hội, từng gia đình và trong mỗi cá nhân, có lúc thì như những cơn lốc xoáy có cường độ tàn phá khủng khiếp, cuốn phăng đi không chỉ những thành quả lao động sáng tạo của tất thảy chúng ta, mà nó còn táng tận lương tâm, làm “gỉ ra, mòn đi” nhân phẩm và tính thiện của con người.
Dù khác nhau về đề tài, chủ đề cũng như bút pháp thể hiện, những tác phẩm văn chương chống tiêu cực thời gian gần đây như vừa nói ở trên thực sự đã đánh thức được lương tri, lòng nhân ái, sự thiện tâm của con người, hướng họ dũng cảm tiến vào một cuộc đấu tranh mới với ngay chính bản thân mình, với cộng đồng và toàn xã hội nhằm đem lại cuộc sống tốt đẹp hơn.
Chống lại cái xấu, cái ác, sự tiêu cực xã hội và suy thoái đạo đức trên tinh thần và mục đích xây dựng, phát huy cái tốt, cái thiện, cái tích cực trong xã hội chúng ta hôm nay. Đây chính là nét khu biệt giữa văn chương Việt đương đại với các dòng văn chương chống tiêu cực trước đó.
Tuy nhiên, song song với những tác phẩm thuộc dòng văn chương này, trong thời gian qua cũng còn không ít những tiếng nói lạc điệu, những cái nhìn thiển cận, lệch lạc về cái ác, cái xấu, sự tiêu cực xã hội trên bình diện phát triển xã hội và giữ gìn truyền thống đạo đức mà ông cha ta đã dày công xây dựng từ hàng ngàn năm này. Các mảng đề tài về nhục dục, đồng tính và chửi đổng, cạnh khóe mang màu sắc chính trị thực sự đã làm cho bộ mặt văn chương nước nhà nhiều lúc rơi vào tình trạng méo mó, lệch chuẩn và loạn chuẩn.
Những truyện đồng tính nam như: Bóng của Hoàng Nguyên và Đoan Trang; Xin lỗi em, anh đã yêu anh ấy của Nguyễn Thơ Sinh; Yêu anh quá đi mất thôi của N.Đ.L; Cuộc làm tình đầu tiên của ParSongHip; Đôi bạn thân của N. Đ. L; Đoản bút cho anh của Trịnh Nhựt Đông,...; những truyện mang màu sắc cạnh khóe chính trị có Thời của thánh thần của Hoàng Minh Tường; Linh nghiệm của Tạ Huy Quang; và những truyện nặng về nhục dục như Bóng đè của Đỗ Hoàng Diệu; Sợi xích của Lê Kiều Như; I am đàn bà của Y Ban,... là những tác phẩm văn chương thuộc dòng này.
Thực chất các dòng văn chương này thường quá chú ý đến các yếu tố như gay, nhục dục và cạnh khóe chính trị hơn là nghệ thuật văn chương, nên chúng chỉ có thể tạo được tính tò mò cho một bộ phận độc giả hiếu kỳ. Vì giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ ít, thậm chí là không có, những truyện loại này không để lại được dấu ấn gì đáng kể trong lòng công chúng.
Một khía cạnh tiêu cực nữa của văn chương là khi xuất hiện những tác phẩm đi ngược lại xu thế phát triển của đất nước dân tộc, cùng những giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp, thì không ít các nhà phê bình chuyên nghiệp và không chuyên nghiệp, các nhà báo phụ trách về VHNT ở các tòa soạn, không những không lên tiếng mạnh mẽ phê phán những tác phẩm đó mà nhiều khi còn mơn trớn, vuốt ve, thậm chí tung hô, ca ngợi và coi đó là những “khám phá mới”(!?).
Đối với một số nhà xuất bản đã quá quan tâm đến lợi nhuận, chạy theo thị hiếu thấp kém của một bộ phận công chúng, phớt lờ việc tham khảo ý kiến chuyên gia, thẩm định qua loa, cốt sao sách in ra càng nhiều, càng thu lợi lớn. Như vậy chính các nhà xuất bản cũng đã vô tình (hay cố ý) tiếp tay cho dòng văn chương tiêu cực này ra đời và phát triển.
Thiết nghĩ chúng ta cần phải lên tiếng ủng hộ mạnh mẽ hơn nữa với các nhà văn và tác phẩm của họ dám đứng lên đấu tranh chống tiêu cực, cũng như cực lực lên án những tác giả và tác phẩm văn chương ủng hộ, tung hô những cái tiêu cực.
Đỗ Ngọc Yên