Chuyên gia hàng đầu về vũ khí hạt nhân tại Viện Nghiên cứu chiến lược quốc tế (IISS) ở London, Tiến sĩ Alexander Bollfrass, đã xây dựng một kịch bản giả định về việc liệu Ukraine có thể tự phát triển bom hạt nhân.
Mô hình bom nhiệt hạch AN-602 của Liên Xô. (Nguồn: Getty Images)
Ông muốn kiểm nghiệm khả năng thực tế cũng như hệ quả chính trị và quân sự nếu Ukraine tìm cách theo đuổi chương trình phát triển vũ khí nguyên tử riêng.
Ukraine có thể chế tạo vũ khí hạt nhân?
Theo Tiến sĩ Bollfrass, Ukraine sở hữu một nền tảng công nghệ tương đối phát triển trong lĩnh vực tên lửa và hạt nhân. Quốc gia này từng là trung tâm sản xuất tên lửa đạn đạo của Liên Xô và đến nay vẫn còn năng lực chế tạo các loại tên lửa hành trình, có thể được điều chỉnh để mang đầu đạn chiến lược.
Về mặt nguyên liệu, Ukraine kiểm soát nhiều nhà máy điện hạt nhân, nơi chứa uranium có thể được làm giàu phục vụ chế tạo vũ khí. Ngoài ra, lò phản ứng Chernobyl từng xảy ra sự cố vào năm 1986, hiện vẫn lưu trữ một lượng plutonium đủ để chế tạo ít nhất một đầu đạn hạt nhân.
Tuy nhiên, hai con đường chính để tiếp cận vật liệu phân hạch, uranium làm giàu cao và plutonium, đều chịu sự giám sát nghiêm ngặt của Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA). Bất kỳ hành động chuyển hướng nào đều có thể bị phát hiện ngay lập tức.
"Các thanh tra viên của IAEA sẽ lập tức phát hiện nếu có sự thay đổi trong việc sử dụng nhiên liệu lò phản ứng hay plutonium", ông Bollfrass cho biết. Ông cũng lưu ý, các cơ quan tình báo lớn, bao gồm cả Nga, khó có thể bỏ sót một hoạt động ngầm như vậy, nếu nó diễn ra.
Muốn đi đến cùng, Ukraine buộc phải rút khỏi Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT) và trục xuất các thanh sát viên quốc tế, một hành động gần như đồng nghĩa với việc công khai theo đuổi vũ khí hạt nhân. Điều này có thể dẫn đến các phản ứng quân sự mạnh mẽ, kể cả một cuộc tấn công phủ đầu nhằm phá hủy cơ sở hạ tầng hạt nhân tiềm năng.
Theo ông Bollfrass, nếu muốn sở hữu một lực lượng răn đe hạt nhân có khả năng ngăn chặn hiệu quả, Ukraine sẽ phải sản xuất không chỉ một quả bom mà là cả một kho vũ khí, gồm các thiết bị phân hạch hoặc nhiệt hạch, đủ lớn để khiến đối phương phải dè chừng. Việc này sẽ làm tăng nguy cơ bị phát hiện và phá hoại trước khi các vũ khí được triển khai.
Ông Bollfrass nhấn mạnh, ngay cả khi có đủ năng lực sản xuất, Ukraine vẫn cần thời gian và hạ tầng kỹ thuật để đạt đến giai đoạn chế tạo vũ khí thực sự, trong khi môi trường hiện tại không cho phép sự phát triển bí mật như vậy.
'Bóng ma' quá khứ và những cam kết chưa thành hiện thực
Sau khi Liên Xô tan rã năm 1991, Ukraine kế thừa một trong những kho vũ khí hạt nhân lớn nhất thế giới với gần 2.000 đầu đạn. Tuy nhiên, đến năm 1994, Kiev đồng ý từ bỏ toàn bộ số vũ khí này theo Bản ghi nhớ Budapest, để đổi lấy các đảm bảo an ninh từ Nga, Mỹ và Anh, trong đó cam kết tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine.
Tổng thống Zelensky từng công khai bày tỏ sự tiếc nuối về quyết định từ bỏ kho hạt nhân này. Trong một cuộc họp tại Hội đồng châu Âu vào tháng 10/2024, ông cho rằng những lời hứa an ninh năm xưa đã không được thực hiện như kỳ vọng.
Theo ông Bollfrass, việc phương Tây không thể ngăn chặn chiến dịch quân sự của Nga đặt ra dấu hỏi lớn về hiệu quả của các cam kết bảo đảm an ninh phi hạt nhân. Điều này cũng làm suy yếu nỗ lực toàn cầu ngăn chặn sự lan truyền vũ khí hạt nhân.
Ông cảnh báo: "Nếu Ukraine không nhận được một cơ chế bảo vệ đáng tin cậy, chẳng hạn như tư cách thành viên NATO, khả năng Kiev bị cuốn hút vào một con đường hạt nhân là điều không thể loại trừ".
Một số chuyên gia cho rằng phát ngôn "NATO hoặc hạt nhân" của Tổng thống Zelensky mang tính chiến lược nhiều hơn là một định hướng hành động thực tế. Với xuất thân là một học giả nghiên cứu về lịch sử chính trị và NATO, ông hẳn hiểu rõ các tiền lệ.
Trong Chiến tranh Lạnh, Tây Đức từng ám chỉ sẽ khôi phục chương trình hạt nhân nếu không được gia nhập NATO. Cuối cùng, họ được kết nạp vào liên minh này với điều kiện không phát triển vũ khí hạt nhân.
Tổng thống Zelensky cũng đã có tuyên bố tương tự. Trong cuộc họp báo với Tổng thư ký NATO Mark Rutte vào tháng 10/2024, ông khẳng định Ukraine không có ý định sở hữu vũ khí hạt nhân, mà muốn được đặt dưới "ô bảo vệ hạt nhân" của NATO.
