Bảo tồn dược liệu gắn với phát triển – hướng đi tất yếu
Theo TS. Phan Thúy Hiền – Phó Viện trưởng Viện Dược liệu (Bộ Y tế), Việt Nam có nhiều vùng phân bố dược liệu quý như sâm Ngọc Linh (Kon Tum – Quảng Nam), ba kích tím (Quảng Ninh – Bắc Giang), đinh lăng, sa nhân tím, lan kim tuyến, thất diệp nhất chi hoa... Tuy nhiên, do khai thác tự nhiên quá mức, nhiều loài đang bị suy giảm nghiêm trọng, thậm chí đứng trước nguy cơ tuyệt chủng.
"Để bảo tồn bền vững, cần kết hợp giữa khoa học công nghệ hiện đại và tri thức bản địa. Việc nhân giống, lưu giữ và phát triển dược liệu quý phải dựa trên nền tảng khoa học – chứ không thể chỉ dựa vào tự nhiên", TS. Hiền nhấn mạnh.
Từ năm 2020 đến nay, Viện Dược liệu đã lưu giữ và bảo tồn hơn 5.300 mẫu giống cây thuốc trong Ngân hàng gen dược liệu quốc gia, đồng thời hình thành 12 vườn bảo tồn in situ và ex situ trên khắp các vùng sinh thái: Sa Pa, Tam Đảo, Ba Vì, Kon Tum, Quảng Nam, Ninh Thuận… Hàng chục loài cây thuốc quý đã được phục hồi và nhân rộng, trong đó có lan kim tuyến, hoàng liên chân gà, thất diệp nhất chi hoa – những loài từng nằm trong danh sách nguy cấp.
Công nghệ cao – nền tảng của bảo tồn dược liệu hiện đại
Theo các chuyên gia, việc ứng dụng công nghệ sinh học, công nghệ gen và tự động hóa đã mở ra hướng đi mới trong bảo tồn dược liệu. Tại Viện Dược liệu, quy trình nuôi cấy mô tế bào, phân tích ADN, giám định giống và lưu trữ mẫu in vitro được áp dụng nhằm đảm bảo tính ổn định, thuần chủng và phục hồi nhanh các loài quý hiếm.
"Nhờ công nghệ nhân giống vô tính và lưu giữ lạnh, chúng tôi có thể bảo tồn nguồn gen quý ngay cả khi điều kiện tự nhiên thay đổi. Mỗi mẫu giống được mã hóa, lưu trong ngân hàng dữ liệu, dễ dàng truy xuất và nhân giống khi cần", TS. Phan Thúy Hiền chia sẻ.
Hiện Viện đang triển khai nhiều hướng nhằm nhân giống và phát triển dược liệu ứng dụng công nghệ cao, kết hợp các công nghệ trong nuôi trồng dược liệu thông minh, hướng tới sản xuất giống chất lượng cao phục vụ các vùng nguyên liệu chuẩn hóa GACP-WHO.
Theo các chuyên gia, công nghệ số hóa dữ liệu gen và xây dựng cơ sở dữ liệu mở về dược liệu Việt Nam cũng là nhiệm vụ trọng tâm. Hệ thống này giúp theo dõi sự đa dạng di truyền, định danh chính xác từng loài, đồng thời hỗ trợ quản lý khai thác bền vững, tránh nhầm lẫn hoặc pha tạp dược liệu trong sản xuất.
Liên kết bốn nhà – nhân tố thúc đẩy chuỗi giá trị dược liệu
Để công tác bảo tồn và phát triển dược liệu hiệu quả, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa nhà nước – nhà khoa học – doanh nghiệp – nông dân. Theo TS. Hiền, Viện Dược liệu đang hợp tác với hơn 20 tỉnh, thành phố xây dựng vùng nguyên liệu đạt chuẩn GACP-WHO, trong đó ưu tiên các cây có giá trị kinh tế cao như sâm Ngọc Linh, đinh lăng, ba kích, cà gai leo, sa nhân tím...
"Công nghệ cao chỉ thực sự có ý nghĩa khi gắn liền với thực tiễn sản xuất. Việc chuyển giao kỹ thuật nuôi trồng, nhân giống và chế biến dược liệu phải đến được với người dân, giúp họ nâng cao thu nhập và giảm áp lực lên rừng tự nhiên", TS Thúy Hiền nhấn mạnh.
Một số doanh nghiệp dược trong nước hiện đã đầu tư hệ thống nhà màng, nhà lưới, công nghệ chiếu sáng và điều khiển vi khí hậu tự động để sản xuất dược liệu chất lượng cao, kiểm soát thành phần hoạt chất theo tiêu chuẩn quốc tế. Đây là bước tiến quan trọng để hình thành chuỗi giá trị khép kín từ bảo tồn – nhân giống – trồng trọt – chế biến – sản phẩm dược phẩm.
Hướng tới nền công nghiệp dược liệu xanh, tự chủ
Việc hình thành các trung tâm nhân giống và bảo tồn dược liệu ứng dụng công nghệ cao không chỉ góp phần giữ gìn đa dạng sinh học mà còn là nền tảng cho phát triển công nghiệp dược liệu Việt Nam tự chủ. Theo TS. Hiền, mục tiêu lâu dài là xây dựng mạng lưới trung tâm vùng, kết nối dữ liệu và chia sẻ nguồn giống chuẩn giữa các địa phương, tạo thành hệ thống bảo tồn – sản xuất thống nhất trên toàn quốc.
"Chúng ta đang đi đúng hướng, nhưng cần đầu tư mạnh hơn về cơ sở vật chất, nhân lực và chính sách. Nếu làm tốt, Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành trung tâm dược liệu của khu vực, vừa bảo tồn được tài nguyên, vừa tạo ra giá trị kinh tế và sức khỏe cộng đồng", TS. Thúy Hiền nói.
Theo các chuyên gia, trong tương lai gần, công nghệ cao sẽ tiếp tục đóng vai trò trung tâm trong bảo tồn dược liệu – từ việc ứng dụng AI trong phân loại giống, blockchain trong truy xuất nguồn gốc, đến cảm biến môi trường theo dõi sinh trưởng cây thuốc. Đây chính là con đường hướng tới một nền dược liệu xanh, an toàn và bền vững cho Việt Nam.
