Nhiều hủ tục tồn tại
Giữa tháng 6 năm nay, theo chân đoàn công tác của tỉnh Lâm Đồng (Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, Sở VH,TT, DL, Ban Dân tộc tỉnh, Ủy ban MTTQ tỉnh...) khảo sát thực trạng tồn tại các phong tục, tập quán lạc hậu trong vùng DTTS tại 5 huyện có đông đồng bào người DTTS bản địa (Kơ Ho, Mạ, Churu) sinh sống. Tại mỗi huyện, đoàn công tác trực tiếp đi làm việc, khảo sát một số xã, thôn, buôn dân tộc...
Với đức tính thật thà - vốn quý của người DTTS (may mắn còn được lưu giữ), đa số cán bộ (người DTTS), các già làng đều rụt rè “khai” rằng, (dù cuộc sống vật chất, tinh thần) của đa số bà con DTTS có nhiều thay đổi theo hướng hiện đại. Tuy nhiên, đến nay trong nếp sống, nếp nghĩ, trong sinh hoạt... của hầu hết các tộc người DTTS, các DTTS gốc bản địa, nói riêng vẫn còn tồn tại nhiều hủ tục; đó là các phong tục, tập quán lạc hậu; thậm chí, nhiều hủ tục gây tác động xấu, là vật cản trong quá trình phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội; an ninh trật tự địa phương.
Đêm lễ hội cồng chiêng và rượu cần của đồng bào các DTTS ở Lâm Đồng.
Trong tang ma, còn nhiều gia đình người DTTS và họ hàng tổ chức ăn uống linh đình và kéo dài nhiều ngày vừa tốn kém, vừa gây đình trệ việc lao động sản xuất, vừa gây mất an ninh trật tự, vệ sinh môi trường. Việc xây mộ, chia của cho người chết, lễ bỏ mả.. có nơi làm rất to; tang gia phải mổ trâu, bò, giết nhiều lợn, gà... để đãi khách, họ hàng; tình trạng mê tín dị đoan (người nhà đau ốm, hay sản xuất lúa không trổ bông, nghi bị “thần thánh bắt phạt” nên đi tìm thầy mo, thầy cúng (Pômun) về nhà bày biện, cúng tế (ở xã Tu Tra - huyện Đơn Dương). Việc trả công cho thầy mo cúng tế có khi khá nhiều tiền (một con trâu lớn - tại xã Đạ Long - huyện Đam Rông). Việc người dân tin vào ma quỷ (ómalai) ở các xã (Proh, Tu Tra - Đơn Dương); tổ chức “lễ tạ ơn” diễn ra khá phổ biến ở xã Đạ Sar (huyện Lạc Dương)... Dù trong cuộc sống hiện đại, trong vùng DTTS vẫn tồn tại tục “phạt vạ” với các trường hợp vi phạm tục lệ, nhất là “tội” ngoại tình. Già làng Ya Loan (xã Tu Tra) cho biết, trước đây tội ngoại tình bị phạt vạ rất nặng như nhốt cả 2 người vào cái sọt rồi dìm xuống sông... Hay người bị phạt vạ phải nộp có khi tới 12 con bò (xã Đạ Long - huyện Đam Rông); đến nay, dù có giảm hình thức, mức độ nhưng “phạt vạ” vẫn tồn tại trong các tộc người DTTS...
Trong hôn nhân, hiện trong hầu hết các DTTS ở Lâm Đồng còn tồn tại nhiều hủ tục như: tảo hôn, hôn nhân cận huyết thống (cô, con cậu lấy nhau); tục nối dây; tình trạng sinh con thứ 3 diễn ra hầu hết trong vùng DTTS; có những địa phương khá phổ biến như: thôn Klong Klanh và thôn Dưng K’Si (xã Đạ Chair - huyện Lạc Dương)... Đặc biệt, tục “thách cưới”…
Hệ lụy tục “thách cưới”
Theo nhiều già làng và các bậc cao niên đã sống trên dưới “một trăm mùa rẫy”, trong các tộc người DTTS ở Lâm Đồng thì tục “thách cưới” có từ ngàn xưa và nó được xem là tục lệ truyền thống có tính ràng buộc của tổ tiên họ. Tục “thách cưới” tồn tại và được truyền từ đời này qua đời khác... Tuy nhiên, (cũng theo các già làng), tục “thách cưới” ngày xưa khá đơn giản, nhẹ nhàng chủ yếu mang tính lễ nghi (có khi cặp gà, ché rượu cần, vài cặp vòng trang sức...). Song, đến nay có nhiều biến tướng mang hơi hướng “thương mại”! Hệ quả của nó gây ra sự tốn kém về vật chất, sự “khủng hoảng” về tinh thần và để lại hệ lụy lâu dài, có khi cả đời con, đời cháu cho các cặp vợ chồng (nếu đó là những gia đình nghèo khó).
Đa số các tộc người bản địa Lâm Đồng theo chế độ mẫu hệ, khi đến tuổi lấy chồng, người con gái chủ động đi tìm bạn đời và “bị” nhà trai thách cưới. Thường “giá sàn” đưa ra cho mỗi cuộc “thách cưới” thấp nhất hiện nay là từ 50 triệu, cao hơn có khi vài trăm triệu đồng. Nếu chàng “dâu” và nàng “rể” cùng làng, cùng xã, cùng một dân tộc, thì “giá” thách thường “mềm” hơn; còn nếu cô gái ở xã này, hay huyện này đi “bắt chồng” ở xã khác, huyện khác hoặc người dân tộc khác... thì giá cả cao thất thường! Đặc biệt, nếu chàng trai có học hành cao (đại học trở lên), làm cán bộ, hoặc có bố mẹ làm cán bộ thì giá rất cao (có khi vài trăm triệu đồng)...
Thực tế khảo sát gần như tất cả các địa phương, tục thách cưới diễn ra rất phổ biến. Vật đưa ra trong các cuộc “đổi chác” này thường là trâu, bò, chum ché, vàng, tiền… Đặc biệt, hiện nay, vật thách cưới nhà trai đưa ra khá “quái dị” khiến nhiều gia đình nhà gái lắm bận “điêu đứng”; đó là: dàn chiêng cổ, đôi vòng cườm cổ (rất khó tìm), hay đồng la (1 cái đồng la có giá trị bằng 12 con trâu). Bởi “cổ” nên không thể tìm mua, không có những vật cổ đó thì hai bên thỏa thuận đổi sang vàng!
Oái ăm nữa là, ngoài bố mẹ chàng trai thách cưới đã quá nặng nề rồi, họ hàng nhà trai (nhất là gia đình ông cậu của chú rể - có quyền lực nhất) còn đòi thêm quà tặng. (Nghĩa là ngoài quà thách cưới, phải tặng quà thêm cho họ nhà trai)!
Ông Kơ Dơng Ha En: Bí thư Đảng ủy xã Đạ Tông (huyện Đam Rông) chia sẻ: “Để lấy được chồng, người con gái dân tộc phải lao động cực nhọc, dành dụm suốt một thời gian khá dài mới mong đủ tiền...”. Ông lắc đầu ngao ngán: “Dù đã tích cực tuyên truyền, vận động nhiều rồi; song, tục “thách cưới” ở xã Đạ Tông, cũng như nhiều xã đồng bào dân tộc khác vẫn còn rất nặng nề...”!
Từ tục “thách cưới” phát sinh nhiều hệ lụy, đó là nếu gia đình cô gái không có đủ tiền thì bị nhà trai từ chối (không cho bắt chồng), nếu 2 trẻ (đã lỡ thích nhau trước) cương quyết lấy nhau thì sau khi cưới phải trả nợ (“giá” 2 gia đình đã thỏa thuận)... Bởi vậy, cả đời con, đời cháu của nhiều cặp vợ chồng người DTTS phải gồng lưng trả nợ cho cha mẹ chúng! Bên cạnh đó, nhiều trường hợp vì nghèo mà không lấy được chồng; hay nhiều cuộc “bắt chồng dang dỡ, nửa khóc, nửa cười !...
Ngoài tục “thách cưới” len lỏi trong từng buôn, làng của người DTTS, tình trạng đua đòi, bắt chước người Kinh làm đám cưới đình đám, rình rang; đa phần nam, nữ thanh niên không mấy mặn mà trang phục dân tộc và các nhạc cụ dân tộc mà chạy theo “mốt” hiện đại... Do vậy, nhiều lễ hội truyền thống tốt đẹp của người DTTS bị mai một; nhiều xã, thôn, buôn DTTS vắng dần điệu cồng, tiếng chiêng, các làn điệu dân gian dân tộc... Đó là thực trạng đáng buồn rất đáng quan tâm...