Con đường chảy dọc sông được mang tên danh họa vẽ lụa là đường Nguyễn Phan Chánh...
Và trên con đường này có một địa chỉ văn hóa từ lâu đã quen thuộc với giới văn nghệ sĩ, đặc biệt là giới mỹ thuật trong tỉnh và cả nước, đó là Nhà lưu niệm Nguyễn Phan Chánh được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa của tỉnh Hà Tĩnh. Ngôi nhà và khu vườn này ngày trước được gọi là “Đào Mai Trang” hồi Nguyễn Phan Chánh và gia đình ông đang ở đây. Đó là ngôi nhà ngói ba gian, gian giữa là ban thờ Nguyễn Phan Chánh có bức tượng bán thân của họa sĩ. Hai phòng bên là trưng bày những hiện vật của Nguyễn Phan Chánh như một bảo tàng thu nhỏ.
Nhà lưu niệm Nguyễn Phan Chánh ở Hà Tĩnh.
Trong ký ức của nhà văn Nguyệt Tú (con gái đầu của họa sĩ) thì để dựng ngôi nhà này Nguyễn Phan Chánh đã tiêu hết số tiền bán tranh ở Pháp. Nhiều lần Nguyệt Tú nghe mẹ nói cha có tiền, mẹ để dành định tậu ít ruộng nuôi con nhưng ông dùng cả mấy nghìn đồng Đông Dương vào việc lập vườn “Đào Mai Trang” thỏa mơ ước của mình. Chính ở khu vườn nhà này đã tạo cảm hứng và chất liệu cho ông để vẽ những bức tranh: “Cô gái bên cành đào”, “Cô gái dưới giàn hoa thiên lý” được trưng bày trong cuộc triển lãm năm 1938.
Tôi có dịp gặp nhà văn Nguyệt Tú cách đây hơn 20 năm khi cùng dự một trại viết văn ở nhà sáng tác Đại Lãi. Hồi đó bà đã 70 tuổi nhưng vẫn còn nhanh nhẹn, hoạt bát và giàu nội lực khi viết những cuốn sách hồi ký. Trong đó có cuốn về Chuyện tình của các chính khách bởi bà vốn là vợ của Chủ tịch Quốc hội Trần Quang Đạo. Đặc biệt là những trang hồi ức của bà về họa sĩ Nguyễn Phan Chánh. Tôi có lần hỏi bà: Món tiền để tậu “Đào Mai Trang” là tiền bán bức tranh nào? Bà bảo: Đó là bốn bức tranh trong đó nổi tiếng là bức Chơi ô ăn quan. Mẫu tranh là các em khoảng 13, 14 tuổi. Các em chít khăn mỏ quạ, quần áo nâu sồng, vốn là trang phục đặc sắc của nông thôn Việt Nam ngày ấy. Cho đến nay bức tranh lụa Chơi ô ăn quan vẫn nổi tiếng nhất và trở thành một mẫu mực trong sáng tạo nghệ thuật. Trên bức tranh này ông có ghi 4 câu thơ chữ Hán vì ông vốn xuất thân từ Nho học. Và các tranh của ông thường có những câu thơ chữ Hán đề ở góc bức tranh vì thế khó có ai có thể sao chép được. Chính những câu thơ xuất thần này để nói về tâm trạng của ông mà tranh chưa tải hết được. Đó cũng là nét độc đáo của thi - tranh thật thi vị của Nguyễn Phan Chánh. Tìm hiều kỹ hơn thì thấy thời niên thiếu ông được gia đình cho theo học chữ nho và nghệ thuật thư pháp. Qua đó có thể thấy hình ảnh về miền quê nghèo và cuộc sống nông thôn Việt Nam in dấu trong tâm trí của Nguyễn Phan Chánh để rồi sau này trở thành một ‘‘nỗi ám ảnh nghệ thuật” in dấu trong tất cả sáng tác của ông.
Hồn quê không chỉ thấm đẫm trong tranh lụa mà “chất quê ” còn ngấm vào trong phong cách sống đời thường giản dị của Nguyễn Phan Chánh. Nhà văn Nguyệt Tú kể lại: Khi trúng tuyển vào Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, ông đã ngoài 30 tuổi, từ Hà Tĩnh lặn lội ra Hà Nội học, ông mang theo trọn vẹn chất quê mùa cùng những thói quen đặc biệt của mình khiến cho bạn bè, hầu hết là “con nhà quan” vừa buồn cười, vừa tức mắt. Đặc biệt đi đâu Nguyễn Phan Chánh cũng “ kè kè ” cái ô nhỏ. Đến thầy hiệu trưởng Tardieu còn thấy khó chịu về anh chàng sinh viên ngồi trong lớp mà vẫn giữ khư khư cài ô bên cạnh. Không biết bao nhiêu lần thầy rời bục giảng xuống “tịch thu” cái ô của trò đem treo ở chân giá bày mẫu vật. Trò Chánh lập tức lon ton chạy lên lấy lại ô mang về để cạnh mình như cũ. Và thầy trò cứ tái diễn hành động ấy cho đến khi thầy hiệu trưởng tức điên giơ hai tay đầu hàng: “Thôi, tôi thua anh rồi!”... Vốn học rất giỏi chữ Nho và thư pháp, đôi tay chỉ quen cầm bút lông, Nguyễn Phan Chánh gặp nhiều khó khăn khi tiếp thu tinh hoa mỹ thuật của châu Âu. Ông vẽ sơn dầu rất xấu, không ra mảng khối. Nhưng thầy hiệu trưởng người Pháp vẫn kiên trì nhìn ra tài năng hội họa ẩn giấu đâu đó bên trong dáng vẻ quê mùa cùng đôi bàn tay không thể cầm bút vẽ sơn dầu. Trong một dịp sang đất Vân Nam (Trung Quốc). Thầy bắt gặp những bức tranh thời Đường, Tống phác họa phong cảnh, thầy chợt lóe lên ý nghĩ biết đâu Phan Chánh hợp chất liệu lụa! Thầy liền mua một bức tranh “gốc” cùng một xấp lụa Vân Nam mang về đưa cho học trò và bảo: “Chánh, con có thể vẽ lụa xem”. Kết quả thật đáng kinh ngạc! Gặp được lụa, Phan Chánh y như “cá gặp nước”, ông say sưa vẽ bằng mực nho và nước. Với lụa, ông được thỏa sức bay bổng sáng tạo. Và một trong sáng tạo “đắt” nhất của ông là phương pháp “rửa’’ lụa, giúp mặt tranh trở nên thanh sạch, mịn màng!
Họa sĩ Trần Khánh Chương - Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam rất tâm đắc với mảng vẽ lụa của Nguyễn Phan Chánh. Có thể nói giai đoạn 1925-1945 là thời kỳ cụ Chánh sáng tác say mê tranh lụa thể hiện cuộc sống bình dị của người nông dân ở nông thôn Việt Nam. Đặc biệt là những phụ nữ nông dân, những con người chân chất, lam lũ nhưng luôn yêu cuộc sống. Các tranh lụa với lối thể hiện nhẹ nhàng, những mảng lớn và màu sắc hết sức đơn giản, trầm ấm như đen, nâu... rất truyền cảm. Những sáng tác cuối đời của họa sĩ là những bức tranh lụa lấy từ đề tài văn học dân gian như: Tiên Dung tắm, Tiên Dung và Chử Đồng Tử, sau cùng là Kiều tắm. Và bức tranh ông vẽ ở gần tuổi 90 là Thạch Sanh cứu công chúa.
Tôi lại nhớ đên câu chuyện khá tế nhị của nhà văn Nguyệt Tú: Sinh thời, lúc còn sống Nguyễn Phan Chánh vẫn hé lộ mọi bức tranh của ông, những người thiếu nữ lưu lại trong tranh đều vương vấn một mối tình của người họa sĩ, thi sĩ đa tài và đa tình. Nhưng trên tất cả những mối tình lãng mạn và thơ mộng ấy, ông có mối tình lớn với người vợ đầu tiên đã sinh cho ông 6 người con và vô cùng tận tụy với gia đình. Vợ ông - người thiếu nữ thua ông 13 tuổi nhan sắc xinh đẹp với những đường nét chuẩn mực: mắt lá răm; lông mày lá liễu, gương mặt trái xoan, nước da trắng ngần, vóc dáng mảnh mai. Đó chính là cô hàng xén Tống Thị Trừng cùng quê Hà Tĩnh. Sau này, tuy trong các tranh vẽ về phụ nữ ở các góc độ khác nhau, các hình mẫu khác nhau nhưng bao giờ cũng có phảng phất vài nét của đường nét người vợ thân thương... Màu quê, hồn quê và hồn lụa đậm dáng hình quê hương bắt đầu từ khu vườn nhà Đào Mai Trang thuở ấy...