Với những ngư dân, nông dân thường xuyên phải ngụp lặn, tiếp xúc với môi trường nước có một chứng bệnh không thể bỏ qua - đó là viêm não và màng não do đơn bào dạng amip Naegleria fowleri. Loài đơn bào này sống ở trong nước ngọt, xâm nhập vào người qua niêm mạc mũi, rồi qua các đám rối thần kinh dưới niêm mạc để vào não gây nên tình trạng viêm và tổn thương các tế bào não.
Đơn bào N. fowleri xâm nhập vào mũi rồi lên nãogây bệnh.
Đơn bào sống ở nước ngọt gây bệnh cho người
Đơn bào dạng amip N. fowleri sống trong môi trường nước ngọt nóng ẩm tự nhiên như trong các ao, hồ, đầm, sông, suối... N. fowleri bền với nhiệt và có thể tồn tại ở nhiệt độ lên đến 46°C. Vòng đời của loại đơn bào này có 3 giai đoạn: giai đoạn tự dưỡng, giai đoạn tạo roi và giai đoạn bào nang, trong đó thể tự dưỡng là thể gây bệnh cho người.
Thường gặp bệnh phát triển nhanh chóng trong vòng vài ngày sau khi bị lây nhiễm và thường gây tử vong trong vòng 1 - 2 tuần sau khi mắc bệnh. Nguy cơ mắc bệnh đối với nông dân, ngư dân vẫn thường trực vì phải tiếp xúc với môi trường nước trong lao động và sinh hoạt. Khả năng bị lây bệnh còn tùy thuộc vào cơ địa và tiền sử bệnh lý mạn tính vùng mũi xoang.
Biểu hiện cấp tính nguy kịch
Bệnh nhân mắc bệnh này có biểu hiện cấp tính giống như viêm não, màng não với các triệu chứng: sốt cao liên tục; đau đầu, buồn nôn và nôn; hội chứng màng não rõ; Có thể liệt các dây thần kinh sọ: thường gặp là liệt dây III, dây IV, dây VI. Đặc biệt, các triệu chứng thường tiến triển nặng lên nhanh chóng dẫn tới co giật, rối loạn ý thức và hôn mê. Hầu hết các trường hợp tử vong trong vòng 1 tuần từ khi có triệu chứng lâm sàng.
Xét nghiệm máu thấy: số lượng bạch cầu máu ngoại vi thường tăng, chủ yếu là bạch cầu đa nhân trung tính. Xét nghiệm dịch não tủy biến đổi giống như viêm màng não mủ: tăng protein, glucose giảm, có thể thấy hồng cầu.
Xét nghiệm vi sinh: soi tươi dịch não tủy thấy: hình ảnh đơn bào dạng amip, có chân giả và một nhân lớn nằm ở trung tâm. Nuôi cấy dịch não tủy: tìm thấy N. fowleri.
Chẩn đoán dựa trên các yếu tố dịch tễ, bệnh nhân có tiền sử phơi nhiễm với nguồn nước ngọt, nước ấm tự nhiên bị nhiễm đơn bào N. fowleri trong vòng 1 tuần trước khi bệnh khởi phát. Chẩn đoán phân biệt với viêm màng não do vi khuẩn.
Xử trí thế nào?
Về nguyên tắc điều trị: cần điều trị ngay bằng thuốc đặc hiệu và corticosteroids khi có đơn bào N. fowleri trong dịch nào tủy. Hỗ trợ hô hấp và tuần hoàn bằng thở oxy hoặc thông khí nhân tạo. Dùng thuốc chống co giật. Điều chỉnh rối loạn điện giải và thăng bằng kiềm toan. Chăm sóc và dinh dưỡng tốt cho bệnh nhân.
Bảo vệ mũi để tránh nhiễm bệnh
Viêm não và màng não do đơn bào dạng amip N. fowleri gây tỷ lệ tử vong rất cao. Vì vậy, phòng bệnh là biện pháp tốt nhất để giảm tỉ lệ mắc và tử vong.
Loại đơn bào N. fowleri rất nhạy cảm với clo, vì vậy nên dùng clo khử trùng các hồ bơi. Trường hợp phải làm việc ngụp lặn ở dưới nước, cần chú ý tránh để nước xâm nhập vào mũi. Mọi người không nên tắm, bơi ở những nơi ao hồ đầm nước ngọt có nguy cơ cao. Trong khi tắm, bơi bể bơi, hồ, ao, suối, cần có biện pháp để hạn chế tối đa nước vào mũi bằng cách giữ cao đầu không để ngập nước, sử dụng kẹp mũi. Sau khi tắm, bơi hay phải làm việc dưới nước, nên vệ sinh mũi sạch sẽ, sử dụng dung dịch sát khuẩn đường mũi, họng để xịt, rửa mũi.
Ở những địa điểm đã xảy ra một trường hợp viêm não, màng não do đơn bào N. fowleri, cần có bảng cảnh báo cho cộng đồng chú ý phòng tránh nhiễm bệnh. Nếu phát hiện có các triệu chứng bệnh nói trên, phải đến khám ngay tại bệnh viện để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.
ThS. Nguyễn Thế Minh
