Thương lượng với thời gian(1) đã ra đời cách đây 7 năm (2005) là tập thơ gần đây nhất của nhà thơ Hữu Thỉnh. Xung quanh tập thơ này có nhiều ý kiến khác nhau, nhưng phần lớn vẫn cho rằng đây là một tập thơ đáng đọc, vì ở đây, chúng ta có thể dễ dàng nhận ra một Hữu Thỉnh đang tự đổi mới mình về khía cạnh thi pháp.
Từ mạch nguồn truyền thống
Tập thơ do Nhà xuất bản Hội Nhà văn xuất bản năm 2005, dày trên dưới 100 trang, với 56 bài thơ chia làm ba phần. Ở những tập thơ trước, giọng thơ của ông viết về đồng chí, đồng đội và người thân dường như không trộn lẫn được với ai.
Điều ấy thể hiện khá rõ trong các bài thơ ở hai phần của Thương lượng với thời gian. Mảng thơ tình ở phần ba, với cách nói thủ thỉ, nhưng khá đằm, theo cách mà dân gian gọi là “nói đây chết cây Hà Nội” là chất giọng thơ của Hữu Thỉnh, có từ những tập đầu tiên: “Hai nhà lưng dựa vào nhau/ Cành xoan bên ấy ngả đầu sang đây/ Lá sả đấy gội đây say/ Ru em bên ấy bên này thiu thiu/ Hôm qua bên ấy lẩy Kiều/ Bên này căm mãi cái mưu Tú Bà/ Mải nghe chênh chếch trăng tà/ Đầu hồi bên ấy ngả qua bên này/ Sáng ra nắng trĩu cành cây/ Cái lá bên này choàng cả bên kia” (Hai nhà).
 Nhà thơ Hữu Thỉnh. |
Ở phần hai của tập thơ, vẫn với giọng nói hồn hậu, cảm thông và chia sẻ với những khó khăn, sự hy sinh, mất mát của đồng chí, đồng bào mà ta đã gặp ở những tập thơ trước đây của ông: “...Mái lá, tường cũng lá/ Trời trong chum nước chiều/ Mộ con xây trước cửa/ Chim xà day dứt kêu...”(Bóng dừa)
Tuy nhiên ở phần hai có một bài mà nhà thơ Hữu Thỉnh viết tặng nhà thơ Chính Hữu, người đồng chí, đồng đội của ông cùng ở Nhà số Bốn trước đây khá xúc động, vì nó được thể hiện bằng một cách nói mới, như là sự báo hiệu một điều gì đó hướng đến sự đổi mới thi pháp của ông: “Anh là khách quen của những buổi chiều/ Bạn thân cùng im lặng/ Anh chỉ mong tạo ra nhiều khoảng trống/ Khoảng trống dịu dàng quà tặng của mùa thu/...(Gửi người bộ hành lặng lẽ).
Giản dị, hồn hậu và có khi pha chút hào sảng, nhưng vẫn đầy ắp sự hàm ơn đồng chí mình đã đem đến cho nhà thơ một bài học quý giá về lối sống và lẽ sống ở đời. Đấy cũng là những đặc trưng thi pháp khá rõ của Hữu Thỉnh trong mảng thơ “phản ánh” ở phần hai của tập thơ này.
Đến việc đổi mới thi pháp
Đọc kỹ những bài thơ ở phần một, chúng ta sẽ không quá khó để nhận ra một Hữu Thỉnh khác về cách cảm, cách nghĩ cùng với ngôn ngữ và hình thức thể hiện. Phần một là mảng thơ biểu hiện tâm sự cá nhân trước thời cuộc, mà người ta quen gọi là thơ “thế sự”. Đáng lưu ý là mảng đề tài này xuất hiện nhiều hơn ở Thương lượng với thời gian, so với các tập thơ trước của ông. Sự ý thức về thời gian và thời cuộc là rường cột không cho phép nhà thơ kề cà, mải mê réo rắt như lúc xuân thì, mà cần phải có cách thể hiện riêng, phù hợp với nhịp của đời sống thực hôm nay.
Sang thế kỷ mới, ấy cũng là lúc người ta cần phải có cách nhìn mới trước cuộc sống và cả trong thi ca với bao đổi thay nhiều khi trái chiều, cùng sự trớ trêu khiến người ta không thể nào hình dung trước được:“Sang thế kỷ với con tàu quá rộng/ Hoa hồng sang, gai nhọn cũng sang/ Tay vun cây và bão dập mùa màng/ Sông ôm sóng cả bên bồi bên lở/ Thương cảm, phản thùng, khoan dung, thớ lợ/ Vé trên tay thanh thản bước lên tàu/ Kẻ chậm chân có thể là mây nõn/ Mải ngu ngơ với chim mới ra ràng/ Kẻ chậm chân có thể là anh nữa/ Trái tim cồng kềnh thơ phú đa mang...”(Sang thế kỷ).
Ngay cả ở chốn thâm nghiêm, ít biến đổi nhất thì trước những biến động của lịch sử, thời cuộc cũng chẳng thể nào ngồi yên mãi được. Ở vào cái thời mà: “Thu hết mọi tiếng chuông thành một sắc áo vàng/ Cõi thiện xa xăm câu kinh vượt dốc/
Bao nhiêu kỳ quan che không kín những gì lầm lạc/ Mây vừa đi vừa ngoái lại trông người...” (Ngẫu cảm).
Dẫu biết rằng nhà thơ luôn cố níu lấy những điều tốt đẹp dành cho con người, cho cuộc đời, nhưng cuộc sống lại luôn biến đổi không ngừng:“... Mặc ai xô dạt mỗi ngày/ Múc đau lòng giếng vẫn đầy sao hôm...” (Những người đi lại phía tôi).
Ở phần một, giọng thơ đã được thay bằng cách nói đầy suy tưởng, trăn trở, chiêm nghiệm, đôi khi chát chúa, nhói đau là những điều ta rất ít thấy ở những tập thơ trước của ông:“...Tôi cố lách qua cặn lắng của đời mình/ Dưới đáy cốc của hy vọng” (Cặn lắng).
 |
Cách gọi thẳng tên và bản chất sự vật, hiện tượng vốn là một cái gì đó còn khá xa lạ với thơ Việt truyền thống, nhưng thơ Việt hiện đại lại không cho phép mãi giam mình trong cái “cũi” chật chội thơ truyền thống. Dù muốn hay không nó cần phải dung nạp thêm những cách nói mới trên nền của những cái truyền thống đã được kiểm chứng qua không, thời gian và qua cả lòng người.
Thơ nỗ lực làm mới mình trước hết là ở góc nhìn của nhận thức mới rồi mới đến giọng điệu, ngôn từ của thơ, tức là ở khía cạnh thi pháp, trên cơ sở của nội dung đề tài, cái được phản ánh quy định. Qua tập thơ này, nhà thơ Hữu Thỉnh đã cho ta thấy sự nỗ lực cá nhân theo cách riêng của mình trong dòng chảy thơ Việt hiện đại: “Buổi sáng lo kiếm sống/ Buổi chiều tìm công danh/ Buổi tối đem trí khôn ra mài rũa/ Tỉnh thức/ Những hàng cây bật khóc” (Thương lượng với thời gian).
Đổi mới thi pháp, xét ở một khía cạnh nào đấy chính là đổi mới về quan điểm thẩm mỹ. Với các nhà thơ thuộc thế hệ chống Mỹ, cái anh hùng, cái cao cả thường đồng nghĩa với cái đẹp. Họ ra sức ngợi ca cái anh hùng, cái cao cả được nảy sinh từ hào khí của cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ của dân tộc ta. Tuy nhiên, dường như đối với thế hệ các nhà thơ giai đoạn này, cái buồn, cái xấu, những tâm sự cá nhân,... “bị đuổi” ra khỏi quan niệm thẩm mỹ của họ, nên nhà thơ rất ít quan tâm và phản ánh nó như là một phần của cái đẹp hoặc chí ít cũng phản ánh nó trên quan điểm, tinh thần của cái đẹp.
Có nhìn nhận như thế mới thấy được sự nỗ lực của một người đã từng xuất bản gần chục tập thơ và trường ca; đã từng nổi tiếng từ cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước; đã từng làm thơ hơn 40 năm,... mà vẫn còn ý thức được cần phải đổi mới thi pháp với tư cách là hình thức cuối cùng của quan điểm thẩm mỹ và như là một cứu cánh của thơ Việt hiện đại của nhà thơ Hữu Thỉnh.
----------------
(1) Thương lượng với thời gian, Thơ Hữu Thỉnh, NXB Hội Nhà văn, H, 2005
(2) http://thunguyetvn.com
Đỗ Ngọc Yên