Để phòng chống các dịch bệnh do muỗi truyền, bên cạnh những biện pháp tích cực phòng ngừa như phun thuốc, tẩm màn bằng hóa chất, mỗi địa phương có thể tận dụng nguồn cây cỏ sẵn có trong tự nhiên và được trồng tại nhà để diệt muỗi và bọ gậy. Thuốc vừa dễ kiếm, tiện dùng, dễ điều chế lại vẫn có kết quả tốt.
Cúc áo hoa vàng (Spilanthes acmella (L.) Murr.) thuộc họ cúc (Asteraceae), tên khác là nụ áo vàng, cỏ the, là một cây nhỏ. Lá mọc đối, mép khía răng. Hoa hình đầu màu vàng, quả bế. Toàn cây, nhất là hoa, có vị cay, tê nóng. Cây mọc hoang ở ven đường, bờ bãi.
Cao chiết từ các cụm hoa tươi cây cúc áo hoa vàng có tác dụng diệt bọ gậy của muỗi anophen dưới dạng nhũ dịch với xà phòng và hòa loãng với nước. Hoạt chất spilanthol chiết xuất từ hoa cúc áo phơi khô cũng có tác dụng diệt bọ gậy muỗi anophen và muỗi culicides. Nó có hiệu lực diệt bọ gậy của muỗi culex pipiens ở nồng độ pha loãng 1/30.000. Spilanthol diệt bọ gậy kém hơn DDT, nhưng nếu phối hợp hai chất này thì tác dụng tốt hơn. Hoa cúc áo giã nát, ngâm nước cho đặc cũng làm chết nhiều bọ gậy.
Cúc trừ trùng (Chrysanthemum cinerariae folium R.Vis.) thuộc họ cúc (Asteraceae), tên khác: cúc trừ sâu, là cây cỏ, có lông mềm như nhung. Lá mọc so le, xẻ thùy sâu, mặt dưới phủ đầy lông màu trắng mốc. Hoa màu trắng, quả bế. Cây nhập trồng từ lâu, phát triển tốt.
Bộ phận dùng của cây cúc trừ trùng là hoa phơi hoặc sấy khô, tán rây thành bột mịn. Bột hoa cúc trừ trùng 30% trộn với bột thân và lá cùng cây 20%, bột và nhựa làm hương 50%, làm thành những nén hương thắp. Khi dùng, đốt hương lấy khói để ở nơi có nhiều muỗi. Bột hoa cúc trừ trùng 0,1-0,4% hòa vào dung dịch DDT 5% để phun làm cho tác dụng diệt muỗi của DDT mạnh hơn.
Chú ý: Bột hoa cúc trừ trùng mới chế biến có tác dụng mạnh hơn bột đã để lâu. Nếu bảo quản ở nơi ẩm, không kín, trong bao tải, hộp giấy, bột này chóng mất hết tác dụng.
Bách bộ (Stemona tuberosa Lour.) thuộc họ bách bộ (Stemoraceae), tên khác: củ ba mươi, là dây leo có nhiều rễ củ mập. Lá mọc đối, gân hình cung, gân phụ song song rất sít nhau. Hoa màu vàng lục có mùi hôi, quả nang. Cây mọc hoang ở rừng núi.
Nước sắc củ bách bộ với tỷ lệ 1/20 có tác dụng giết chết bọ gậy muỗi 100%. Củ bách bộ phơi khô, thái nhỏ, đốt hun khói diệt được muỗi.
Đào lộn hột.
Đào lộn hột (Anacardium occidentale L.) thuộc họ đào lộn hột (Anacardiaceae), còn gọi là cây điều, là cây gỗ nhỡ, lá mọc so le) hoa màu vàng nhạt. Quả hình thận trông như hạt lộn ra ngoài, cuống quả phình to trông như quả, màu vàng hoặc đỏ, ăn được. Cây trồng đặc sản của các tỉnh phía Nam.
Từ lâu đời, người ta đã dùng phương pháp thô sơ để diệt muỗi anophen gây bệnh bằng cách lấy một lượng lớn quả đào lộn hột chín (chính là phần mềm ăn được của cuống quả) rải quanh các hồ chứa nước, nơi loài muỗi này thường phát triển. Nhiều công trình nghiên cứu cho thấy chất acid đặc biệt có trong quả đào lộn hột đã ngăn cản quá trình sinh lý của bọ gậy muỗi làm cho chúng bị diệt, nhưng không gây hại cho người và môi trường.
Ngoài ra, để xua đuổi muỗi, người ta dùng tinh dầu sả hoặc tinh dầu bạch đàn xanh pha loãng với nước để phun và trồng cây sả, cây hương nhu trắng, cây mần tưới ở những chỗ ẩm ướt như quanh vườn, cạnh bể nước, gần nhà vệ sinh. Vỏ quả bưởi, lá náng hoa trắng, bèo cái, cây ngải hoa vàng hoặc thanh cao phơi khô, đốt lấy khói hun cũng có tác dụng xua đuổi muỗi tốt.
TTƯT.DSCKII. Đỗ Huy Bích
