Hiện nay có nhiều lời đồn đại cho rằng sô-cô-la là thuốc trị trầm cảm rất tốt, trị được ung thư, trị được bệnh tim mạch… thực hư như thế nào?
Sô-cô-la là chế phẩm được tạo ra từ loài thực vật có tên là cây cacao, tên khoa học Theobroma cacao, họ Steruliaceae.Cây cacao có nguồn gốc từ Trung Mỹ (như Mêhicô). Sau khi thực dân Tây Ban Nha phát hiện cây cacao vào thế kỷ 16, nó đã được đưa đi trồng ở nhiều vùng nhiệt đới khác. Cây cacao được đặt tên là Theobroma, tên này có nguồn gốc tiếng Hy Lạp có nghĩa “Thực phẩm của thánh thần” (Food of the Gods), bởi vì thời ấy cây này rất nổi danh về giá trị thực phẩm.
Các hoạt chất trong sô-cô-la
Bản thân sô-cô-la chứa nhiều chất béo (22%), nhưng có 2 chất đáng nói nhất là theobromin (có khoảng 2,7%) và caffein (0,3%). Chính 2 chất vừa kể làm cho sô-cô-la có một số tác dụng dược lý, vừa giúp hỗ trợ trị một số bệnh nhưng đồng thời yêu cầu người sử dụng các sản phẩm chứa sô-cô-la phải lưu ý, vì có thể bị một số tác dụng không mong muốn. Theobromin và caffein (caffein chủ yếu có trong trà, cà phê) có cấu trúc gần giống như nhau và nằm trong nhóm hóa học có tên xanthin (gồm chủ yếu 3 chất theobromin, caffein và theophyllin, riêng theophyllin rất nổi tiếng trong trị bệnh hen suyễn vì làm giãn phế quản). Tác dụng của trà, cà phê là do caffein còn tác dụng của dùng sô-cô-la là do theobromin, nhưng thực chất tác dụng của các loại sản phẩm này cũng gần giống nhau bởi vì vào trong cơ thể, caffein kết cuộc một phần cũng được chuyển hóa thành theobromin.
Theobromin cũng giống như caffein có tác dụng kích thích hệ thần kinh trung ương, tuy nhiên tác dụng theobromin có kém hơn một ít. Cũng giống như uống trà, cà phê, dùng sôcô- la ta cảm thấy tỉnh táo, hưng phấn hơn. Tuy nhiên ở một số người gọi là nhạy cảm, có thể bị mất ngủ (nhất là ta ăn hay uống sô-cô-la vào ban đêm) hay tim đập nhanh (người bị triệu chứng này tốt hơn hết không nên dùng sô-cô-la).
Theobromin cũng giống như caffein có tác dụng lợi tiểu, kích thích tim và tác dụng này xem ra hơn caffein. Đối với huyết áp thì có sự tranh cãi, bởi vì có tài liệu cho rằng theobromin giống như caffein có thể gây tăng huyết áp, nhưng ở tài liệu khác thì ghi nhận theobromin có thể giúp hạ huyết áp kèm theo giãn mạch vành.
Đối với tác dụng trị rối loạn lipid huyết (tức hạ mỡ trong máu), có tài liệu cho rằng theobromin có thể dùng trị tăng mỡ trong máu. Tuy nhiên, trong sô-cô-la có nhiều chất béo, đặc biệt được chế biến chứa nhiều sữa, đường, đối với người bị dư mỡ trong máu nếu dùng sẽ “lợi bất cập hại”, vì lợi do theobromin quá ít mà hại do mỡ tạo ra từ ăn sô-cô-la thì quá nhiều.
Theobromin cũng giống như caffein có tác dụng kích thích sự bài tiết dịch vị trong bao tử. Do đó, người bị viêm loét dạ dày, tá tràng, bị đầy hơi nên tránh dùng nhiều. Người bị hội chứng ruột bị kích thích hay còn gọi bệnh đại tràng chức năng cũng nên tránh dùng sô-cô-la, vì sô-cô-la làm cho chứng “thường hay đi tiêu lỏng kèm theo trướng bụng, đau bụng” nặng thêm.
Một nghiên cứu vào năm 2004 tại trường Imperial College London ghi nhận, theobromin trị ho kèm theo giãn phế quản nên có thể hỗ trợ trị hen suyễn (giống như theophyllin). Trong thực tế, từ lâu theobromin được dùng như một trong nhiều thành phần của thuốc Tây y để trị bệnh tim mạch, hen suyễn, chống béo phì… Tuy nhiên, giữa theobromin và sô-cô-la có khác, thuốc được lấy từ vỏ hạt cacao (vì hàm lượng chứa nhiều) chứ không phải được trích ra từ bột cacao hay sô-cô-la.
Do tác dụng trên hệ thần kinh trung ương nên cả caffein và theobromin có thể gây lệ thuộc (chỉ lệ thuộc về mặt tâm lý). Tức uống trà, cà phê hoặc ăn sô-cô-la lâu ngày sẽ quen và nghiện, nếu tiếp tục không dùng sẽ thấy khó chịu, mệt mỏi, lười biếng hoạt động. Tuy nhiên, sự nghiện sô-cô-la thuộc loại nhẹ, bỏ dùng sô-cô-la dễ dàng hơn so với bỏ thuốc lá và các chất ma túy.
“Thực phẩm của thánh thần”?
Do tác dụng kích thích thần kinh trung ương nên người ta nghĩ sô-cô-la có thể trị rối loạn trầm cảm. Nên lưu ý, trầm cảm là một loại rối loạn sức khỏe tâm thần mà người bệnh thường tưởng không có việc gì và hay tìm cách chữa bệnh theo lời mách bảo để rồi có thể đi đến kết thúc rất đáng tiếc là tự vẫn. Nếu trầm cảm thật sự bắt buộc phải dùng thuốc gọi là chống trầm cảm (hiện chủ yếu có 3 loại: chống trầm cảm 3 vòng, nhóm IMAO và nhóm thuốc ức chế tái hấp thu serotonin chọn lọc). Chứ chưa có nghiên cứu khoa học nào chứng tỏ theobromin có trong sô-cô-la lại có tác dụng chống trầm cảm.
Cũng chưa có công trình nghiên cứu khoa học chứng tỏ sô-cô-la có thể trị ung thư. Tuy nhiên, trong sô-cô-la có chứa các hợp chất chống oxy hóa thiên nhiên gọi là các polyphenols như: epicatechol, anthocyan, leucoanthocyan… và hiện nay nhiều hợp chất chống oxy hóa thiên nhiên được đặt giả thuyết là có tác dụng ngừa một số bệnh ung thư. Từ giả thuyết đi đến con đường chứng thực là còn rất xa. Nghĩa là hiệu quả của việc dùng các hợp chất chống oxy hóa thiên nhiên để ngừa ung thư vẫn còn ở phía trước, nói chi sô-cô-la chứa rất ít các hợp chất này.
Lượng theobromin chứa ít trong sô-cô-la cho nên trong thực tế không xảy ra tình trạng người dùng sô-cô-la đến độ ngộ độc theobromin. Tuy nhiên đối với người cao tuổi, do dùng quá lâu sô-cô-la và dùng lượng nhiều rất có khả năng bị ngộ độc mạn tính. Điều này cần cảnh giác, bởi vì các nhà khoa học có ghi nhận trường hợp một con chó ăn khoảng 900g sô-cô-la đã bị ngộ độc gây co giật, trụy tim mạch và chết. Đối với con chó nhỏ, chỉ cần 50g là có thể gây triệu chứng ngộ độc theobromin như: chậm nhịp tim, bị kích thích quá đáng, mất nước…
Những điều trình bày trên cho thấy cần xem sô-cô-la chỉ là một loại thực phẩm có giá trị dinh dưỡng. Không nên gán ghép “thực phẩm của thánh thần” này là thuốc và dùng nó để chữa bệnh (nên lưu ý, nhiều bệnh cần được chữa trị đúng cách sớm, trong khi tốn nhiều thời gian để dùng một phương thức điều trị nào đó chưa được chứng thực có khi là nguy hiểm). Và hãy tiêu thụ sô-cô-la cho đúng, tức tránh dùng trong những trường hợp nó gây tác dụng bất lợi đã kể ở trên.
PGS.TS. NGUYỄN HỮU ĐỨC