Tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao đe dọa khả năng của Việt Nam trong đáp ứng các mục tiêu quốc gia về kiểm soát thuốc lá và y tế
Theo Th.S Phan Thị Hải- Phó Giám đốc Quỹ Phòng chống tác hại của thuốc lá, tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao và xu hướng tiêu dùng gia tăng đe dọa khả năng của Việt Nam trong việc đáp ứng các mục tiêu quốc gia về kiểm soát thuốc lá và y tế, cũng như cam kết đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) liên quan đến sức khỏe. Do đó cải cách thuế thuốc lá được thực hiện càng sớm sẽ giúp cứu sống nhiều người, giảm tổn thất kinh tế, xã hội và con người.
Thuế thấp và lộ trình tăng thuế chậm trong thời gian vừa qua đã khiến cho giá thuốc lá đang ngày càng rẻ so với thu nhập, dẫn đến sức mua thuốc lá tăng.
Từ năm 2008 đến 2019, Việt Nam đã thực hiện 3 lần tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá: (1) Năm 2008: tăng mức thuế suất từ 55% lên 65%; (2) Năm 2016 (sau 8 năm): tăng từ 65% lên 70%; và (3) Năm 2019 (tiếp sau 3 năm): tăng từ 70% lên 75%.
Biểu đồ tổng sản lượng , xuất khẩu và tiêu th thuốc lá tại Việt Nam qua các năm.
Tuy nhiên, theo đánh giá của các chuyên gia, các mức tăng thuế thuốc lá giai đoạn 2006-2008 và 2016-2019 là rất thấp, bên cạnh đó khoảng cách thời gian giữa các lần tăng thuế khá dài nên không tạo ra tác động đủ để giảm sức mua và giảm tiêu dùng, do thu nhập bình quân đầu người của Việt Nam vẫn tăng đều đặn hàng năm nên giá thuốc lá ngày càng trở nên rẻ và dễ tiếp cận. Cụ thể:
- Trong lần tăng thuế 2006: mức tăng 10% (từ 55% lên 65%) chỉ làm giảm tiêu dùng trong năm tăng thuế và sau đó tiêu dùng tăng ngay trở lại (sản lượng tiêu thụ nội địa giảm từ 4.032 triệu bao năm 2005 xuống 3.451 triệu bao năm 2006 nhưng tăng trở lại 3.897 triệu bao năm 2007).
- Trong lần tăng thuế 2016 thuế thuốc lá mới được tăng tiếp và với biên độ nhỏ hơn là 5%.
- Đến 2019 cũng tăng với tương tự là 5%. Tổng tiêu dùng thuốc lá giảm năm 2017, 2018, 2019 nhưng lại tăng trở lại vào các năm sau đó.
Tăng đáng kể mức thuế và giá thuốc là biện pháp hiệu quả nhất để giúp giảm tỷ lệ hút thuốc
Tại Việt Nam, thiệt hại kinh tế do thuốc lá ước tính lên tới 108 nghìn tỷ đồng mỗi năm, tương đương với 1.14% GDP (theo số liệu năm 2022) trong đó bao gồm cả tổn thất về số lượng và năng suất lao động. Mức thiệt hại này gấp 5 lần mức thuế ngành thuốc lá nộp vào ngân sách.
Theo Tổ chức y tế thế giới (WHO), thuốc lá làm suy yếu lực lượng lao động của Việt Nam với hơn 45 triệu người Việt Nam có nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến thuốc lá và tử vong sớm, do hút thuốc trực tiếp hoặc thụ động.
Theo ước tính của Nghiên cứu Gánh nặng Bệnh tật Toàn cầu mới nhất, mỗi năm ở Việt Nam có hơn 100.000 người tử vong do thuốc lá, trong đó có 84.500 ca là những người hút thuốc và 18.800 ca là những người đã phải hút thuốc lá thụ động.
Sử dụng thuốc lá là yếu tố nguy cơ chính gây ra các bệnh tim mạch và hô hấp, hơn 20 loại ung thư và nhiều bệnh tật nghiêm trọng khác. Hầu hết trường hợp tử vong do hút thuốc nằm ở nhóm nam giới đang trong độ tuổi sung sức; họ bỏ lại vợ, con, cha mẹ, bạn bè và công việc.
Việc tăng đáng kể mức thuế và giá thuốc là là biện pháp hiệu quả nhất để giúp giảm tỷ lệ hút thuốc. Việc tăng thuế thuốc là sẽ đóng vai trò như một "tín hiệu giá" – khi chúng ta tăng giá thuốc lá, người hút thuốc sẽ nhận thấy họ nên tiêu thụ ít hơn hoặc bỏ thuốc. Việc sử dụng thuế thuốc lá như một đòn bẩy cũng là một biện pháp được nêu cụ thể trong Công ước Khung về Kiểm soát thuốc lá của WHO, một hiệp ước quốc tế mà Việt Nam đã phê chuẩn.
Tăng đáng kể mức thuế và giá thuốc được coi là biện pháp hiệu quả nhất để giúp giảm tỷ lệ hút thuốc tại Việt Nam.
Tại Thái Lan, từ 1993 đến 2017, nước này đã tăng thuế thuốc lá 11 lần, hiện nay thuế TTĐB tính trên giá bán lẻ sản phẩm thuốc lá tại Thái Lan là 78.6% giúp thu ngân sách tăng gấp 4 lần, từ 500 triệu USD lên 2,3 tỷ USD , trong khi tỷ lệ hút thuốc giảm từ 32% xuống còn 19,1%, và sản lượng tiêu thụ thuốc lá vẫn duy trì gần 2 tỷ bao/năm trong nhiều năm.
Tương tự, sau khi Philippines cải cách thuế thuốc lá vào năm 2012, hiện nay thuế TTĐB tính trên giá bán lẻ sản phẩm thuốc lá của Philippines là 71,3%, doanh thu thuế đã tăng từ 680 triệu USD lên 2,9 tỷ USD vào năm 2022, trong khi tỷ lệ hút thuốc giảm đáng kể từ 27% (năm 2009) xuống 19,5% (năm 2021).
Khi so sánh tỷ lệ thuế, tiêu dùng và doanh thu thuế của của Thái Lan, Philippines và Việt Nam, có thể thấy tổn thất lớn về doanh số thu thuế do áp thuế thuốc lá thấp ở Việt nam
Cụ thể, sản lượng thuốc lá tiêu thụ ở Thái Lan ít hơn ½ so với sản lượng tiêu thụ ở Việt Nam (1,7 tỷ bao so với 4,2 tỷ bao) nhưng doanh số thu thuế từ thuốc lá lại cao gấp 3 lần (2.1 tỷ USD so với 767 triệu USD). Tương tự, sản lượng thuốc lá tiêu thụ ở Philippines thấp hơn đáng kể so với Việt Nam (3,35 tỷ bao so với 4,2 tỷ bao) nhưng doanh thu từ thuế cũng cao gấp hơn 4 lần (2,9 tỷ USD so với 767 triệu USD).
Điều này cho thấy tỷ lệ thuế Việt Nam còn rất thấp và nếu tăng thuế thì nguồn thu ngân sách sẽ tăng lên rất đáng kể.
