Cùng với bảo quản là hành trình khổ luyện nghiên cứu, tìm đọc hàng vạn trang tư liệu, sách, báo liên quan để say sưa kể miễn phí cho khách thập phương suốt ngày này sang tháng nọ về sản phẩm mà không biết chán.
Trần Văn Sơn say sưa thuyết minh về các cổ vật.
Mỗi hiện vật là một câu chuyện
Trở về từ hành trình tận Quảng Bình, Quảng Nam... nhưng Trần Văn Sơn (Lộc Thọ, Nha Trang, Khánh Hòa) không dám ngả lưng xuống giường. Lật đật bê chậu nước lạnh đặt bên bàn làm việc của mình, anh bảo: Lúc nào mắt có hiện tượng ríu lại thì nhúng mặt vào nước cho tỉnh. Cả ba lô tài liệu ghi chép, hàng chục cuốn báo, sách nói về văn hóa thời cổ đại, trung đại, không lọc ra và phân tích, đối chiếu với các cổ vật quý thì có ngủ cũng không ngon giấc vì người cứ nôn nao.
Chuyến đi dài ngày lần này đã bổ sung vào kho cổ vật với hàng trăm món của Sơn thêm hàng chục loại đồ quý được cha ông ta chế tác cách đây nhiều thế kỷ. Gõ vào bộ lư và giàn loa đều bằng đồng, có từ 260 năm trước, Sơn thuyết minh vanh vách: Đây là sản phẩm được những nghệ nhân tinh hoa ở Quảng Nam sản xuất. Nó chuyển qua tay nhiều người, khi nghe tin tôi đến mua lại ngay. Trên các sản phẩm đều hằn in những nét chạm, những đường hoa văn rất sắc sảo. Có những điểm lõm trên sản phẩm lại có tiếng kêu khác, rất lạ. Nghiên cứu các tài liệu cho thấy, tất cả điều ấy biểu đạt cho trí thông minh, tinh thần sáng tạo của các nghệ nhân xưa. Giờ đây, khó ai chạm khắc được như thế. Ngay cả những chiếc cồng chiêng từ xưa của các buôn làng Tây Nguyên cũng rất độc đáo.
Cũng bằng chất liệu đồng, tách trà chế tác khoảng 300 năm trước ở Thừa Thiên - Huế, có các dãy hoa văn uốn lượn nối tiếp nhau kèm nhiều ký hiệu, sau nhiều nghiền ngẫm, theo anh Sơn nhận định, họa tiết ấy là lời nhắn nhủ con người phải luôn hướng về nguồn cội, tìm đến đạo nghĩa. Khách nào có nhu cầu phân tích sâu về ý nghĩa sản phẩm, Trần Văn Sơn sẵn sàng đọc cho chép lại.
Không chỉ tìm các cổ vật trong nước mà nhiều sản phẩm khác như: Bộ thiết giáp đồng của tướng lĩnh Nhật Bản xa xưa, chiếc đĩa cổ bằng đồng của Pháp, những bình hoa từ thời nhà Thanh của Trung Quốc... cũng được Trần Văn Sơn phân tích kỹ lưỡng từng họa tiết một. Anh Sơn chia sẻ rằng: Mỗi sản phẩm là cả một câu chuyện dài, mà điểm nhấn quan trọng nhất là biểu thị văn hóa và tinh thần sáng tạo trong sản xuất của con người. Các nghệ nhân hiện đại bây giờ có thể tham khảo.
Đi nhiều nơi, trải nhiều thú chơi khác nhau như; chơi cây cảnh, đá phong thủy, chim cảnh..., cuối cùng Nguyễn Chung (Cam Đức, Cam Lâm, Khánh Hòa) chọn cách dốc hết công sức nghiên cứu, sưu tầm cổ vật. Theo anh, hiểu được cổ vật sẽ thấy thích thú hơn với cuộc sống. Gìn giữ các sản phẩm còn là giữ nét đẹp văn hóa cho các thế hệ sau. Có những đêm khuya, niềm vui vỡ òa đến không ngủ được khi đối chiếu các tư liệu và soạn ra bài diễn giải về chiếc xà gạc của các dân tộc ở Tây Nguyên xa xưa. Có lẽ vì điều kiện thiên nhiên khi đó tiềm ẩn nhiều hiểm nguy nên mỗi chiếc xà gạc có hàng chục tác dụng. Đem hỏi nhiều già làng trên ấy họ cũng khâm phục tài nghệ xưa kia của tổ tiên. Chuôi chiếc xà gạc còn có hoa văn biểu thị cho những lời nhắn nhủ là, ai dùng xà gạc thì phải có tinh thần sẻ chia hạt thóc, củ khoai, cây măng, con chim, con thú... khi đi kiếm được. Ngay những chiếc xiên cá suối của người Kon Tum cách đây vài trăm năm cũng có nhiều ký tự mà khi lý giải ra được thì rất thú vị. Tất cả điều ấy chứng tỏ rõ, tinh thần vì cộng đồng, đùm bọc nhau từ thuở sơ khai đã biểu hiện khá sâu sắc.
Những sản phẩm phục vụ cho thói ăn chơi, hưởng lạc như: Chiếc cân á phiện bằng đồng hay hộp đựng thuốc đều được các nghệ nhân chạm vào đó những hình thù rất thâm thúy. Lật chiếc cân, anh Nguyễn Chung lý giải: Dưới đáy có hình sóng mờ, thoạt nhìn ngỡ đám mây nhưng đó là con người trong trạng thái đảo điên, không làm chủ được mình do thuốc phiện gây nên. Ngay trên cần cân cũng có những đường khúc khủyu đứt quãng đó là những ống xương do tác hại của thuốc phiện gây ra. Từ thời đó mà những nghệ nhân đã biết gửi cả những thông điệp róng riết vào sản phẩm của mình rồi.
Chiếc xe đạp Phượng Hoàng, bình tông bộ đội, đài radio xưa luôn được trưng bày.
Sống khỏe hơn nhờ đam mê
Kết thúc mấy tiếng phân tích cổ vật cho khách trong và ngoài nước nghe, Trần Văn Sơn kéo tay áo lên, hồ hởi: Sướng lắm. Có hôm nhiều khách Tây cũng đắm chìm trong những câu chuyện kể về lòng dũng cảm, trí thông minh của người Việt Nam xưa thông qua các cổ vật. Lại có ngày đang ốm vật vã nhưng khi nghe tin ở tận Bình Thuận có cổ vật là bật dậy lên đường mua về ngay rồi lôi cả thùng báo, sách ra đối chiếu, tìm hiểu. Sau đó còn đến các bậc cao niên am hiểu về sản phẩm để hỏi thêm. Học được càng nhiều càng thấy đời sống thật phong phú. Khi đã thông tỏa về từng đường nét trên cổ vật rồi niềm vui tinh thần như xóa hết mỏi mệt, khỏe lên ngay.
Có những cổ vật, hết hàng chục ngày những người nhiều kinh nghiệm như anh Sơn mới lý giải xong các thông điệp người xưa muốn nhắn nhủ lại. Xoay chiếc tượng Phật bằng ngọc có từ khoảng 300 năm trước, anh Sơn chia sẻ: Cái này biểu thị cho tài hoa đỉnh cao của nghệ nhân điêu khắc xưa. Tôi đã gặp nhiều điêu khắc nhưng họ đều khẳng định khó mà làm được như thế. Một bức tượng nhưng chêm vào nhiều loại ngọc khác nhau để trong bóng tối thì tỏa ra một màu khác - màu của sự tĩnh lặng, ban ngày thì màu khác - màu sáng dịu. Càng tìm hiểu càng thấy “nghiện”.
Bên cạnh sản phẩm mấy trăm năm tuổi, các vật dụng xưa như: Xe đạp Phượng Hoàng, bình tông bộ đội ta thời chống Pháp, Mỹ, các dụng cụ phẫu thuật trong chiến trường cũng được những người mê đồ cổ sưu tầm, bảo quản cẩn thận và thường xuyên mang đi trưng bày, thuyết minh cho khách nghe.
Phiên chợ đồ xưa mỗi cuối tuần ở Bảo tàng Khánh Hòa luôn thu hút đông người đến thưởng thức.
Theo anh Sơn thì: Trước đây, giới cổ vật chủ yếu trưng bày ở nhà nhưng nhiều tháng nay mang đến trước Thư viện tỉnh Khánh Hòa để giới thiệu. Những vật đơn giản có thể bán, các sản phẩm chứa ẩn nét đặc sắc của văn hóa - lịch sử thì nhất định phải giữ lại cho các thế hệ sau. Thực tế, có nhiều bạn trẻ hiện nay đã vỡ òa xúc động khi nghe chúng tôi kể tỉ mỉ về các dụng cụ của bộ đội. Có bạn lần đầu tiên thấu hiểu về chiếc xe đạp Phượng Hoàng. Kể cả những chiếc đài radio của hậu phương dùng để nghe tin chiến trường cũng được nhiều cháu thiếu niên ở đô thị chăm chú xem và lắng nghe phân tích về sản phẩm ấy.
Nguyễn Hữu Tùng và nhiều sinh viên trường Cao đẳng Y tế Khánh Hòa sau khi nhiều lần được xem bộ tiểu phẫu, thiết bị xông mũi, họng, các kim tiêm... của nhân viên y tế ta từ thời chống Pháp xúc động, chia sẻ: Nghe chuyện về các dụng cụ này càng thấm hiểu nỗi vất vả của các thế hệ đi trước. Từ đó quý trọng hơn những gì đang có, đang được hưởng, có thêm động lực và nhiệt huyết với nghề mình đang theo học. Hình ảnh những chiếc kéo i-nox cong và mòn vẹt vì sử dụng quá nhiều; Bộ ống nghe cũ kỹ, hằn vết thời gian hay những nồi đun diệt trùng, nồi hấp... xem là nhớ mãi. Các hiện vật đó phản chiếu bao gian khổ, hy sinh của các nhân viên y tế trong chiến trường để cứu chữa thương binh và người dân.
Để ngày càng có nhiều người được chiêm ngưỡng, lắng nghe, tìm hiểu những câu chuyện thú vị về các cổ vật, Bảo tàng tỉnh Khánh Hòa đã thành lập Câu lạc bộ cổ vật Nha Trang. Cứ mỗi dịp cuối tuần, tại khuôn viên bảo tàng lại diễn ra phiên chợ đồ xưa do những người người mê sưu tầm và đang sở hữu nhiều cổ vật trưng bày.
Hiểu thêm nhiều nét đẹp văn hóa, lịch sử thông qua những người thuyết minh cổ vật, em Nguyễn Hữu Túc và nhiều học sinh cấp 3 khác ở TP.Nha Trang bộc bạch: Đến với chợ đồ xưa, đến với những người mê cổ vật, các em được học thêm nhiều kiến thức bổ ích, sống động và giá trị.
