Mô tả cây
Thiên môn đông còn có tên là dây tóc tiên, thiên môn, thiên đông, dù mào sam (Dao), mằn săm (Tày), co sin sương (Thái), sùa sú tùng (H’mông). Tên khoa học Asparagus cochinchinensic (Lour) Merr. Thuộc họ Thiên môn Asparagaceae.
Thiên môn là loại dây leo thành bụi sống lâu năm, thân xanh dài 1-2m, có nơi dài 4-5m. Rễ củ hình thoi có cuống dài, có những bụi đến 150 củ dài 10- 50cm. Thân mang nhiều cành hình trụ, mọc xoắn vào nhau nhẵn và có gai cong nhọn, những cành nhỏ biến đổi thành lá gọi là diệp chi hình lưỡi liềm, có mặt cắt 3 góc, dài 2-3cm, đầu nhọn. Lá thật nhỏ như vảy. Hoa nhỏ màu trắng mọc ở nách lá. Quả mọng hình cầu đường kính 5-6mm.
 |
Theo các tác giả Phạm Hoàng Hộ (Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam & Cây cỏ Việt Nam) mô tả quả chín màu trắng hoặc vàng ngà rồi trắng.
Tác giả Đỗ Tất Lợi và Võ Văn Chi: mô tả quả chín màu đỏ.
Trong khi chúng tôi thấy ở Vĩnh Long quả chín màu đỏ, còn ở Bình Thuận quả chín lòng đỏ trứng gà (màu chín trái lê-ki-ma).
Tác dụng dược lý
Theo tài liệu cổ: thiên môn có vị ngọt đắng, tính đại hàn vào hai kinh phế và thận. Có tác dụng dưỡng âm, nhuận táo, thanh nhiệt hóa đờm. Dùng chữa phế ung hư lao, thổ huyết ho ra máu, tiêu khát (đái tháo đường). Nhiệt bệnh tâm nhiệt hao tổn, tiện bí. Những người tỳ vị hư hàn tiết tả (đi tiêu phân lỏng) không dùng được.
Bộ phận dùng: rễ củ. Thường thu rễ vào mùa khô ở những cây từ 2 năm tuổi trở lên, loại bỏ rễ con, tẩm nước cho mềm rồi đồ qua, lúc rễ còn nóng, bóc vỏ bỏ lõi, phơi hay sấy khô.
Chú ý đừng ngâm nước quá lâu tác dụng sẽ kém.
Một số đơn thuốc sử dụng có thiên môn
Cao tam tài: thuốc bổ toàn thân, bổ tinh khí: nhân sâm 4g, thiên môn 10g, thục địa 10g, nước 600ml sắc còn 200ml. Chia làm 3 lần uống trong ngày. Đông y quan niệm người (nhân), trời (thiên) và đất (địa) là một khối thống nhất và do đó là 3 yếu tố (tam tài) của vũ trụ. Nay gộp 3 yếu tố đó trong một thang thuốc. Có thể dùng thang này ngâm rượu uống rất tốt.
Chữa lở miệng lâu năm: thiên môn, mạch môn đều bỏ lõi, huyền sâm, cả 3 vị bằng nhau, tán nhỏ, luyện với mật, viên bằng hạt táo. Mỗi lần ngậm 1 viên. Toa này có thể làm nước trà uống hàng ngày, với liều 4g mỗi loại liên tục từ 10- 30 ngày.
Ho đờm, thổ huyết, hơi thở ngắn: thiên môn, mạch môn, ngũ vị tử, sắc thành, luyện với mật mà uống. Ngày uống 4-5g cao này.
Giới thiệu cách làm đẹp da mặt cho phái nữ mà chúng tôi sử dụng củ thiên môn có hiệu quả: lấy 10 củ thiên môn rửa sạch, lột vỏ đập dập, bỏ lõi cho vào xoong nhỏ, cho vào 3 chén nước đun lửa nhỏ khoảng 30 phút, đổ nguội lấy nước rửa mặt, lấy bã chà nhẹ lên mặt nhiều lần. Mỗi ngày làm 1 xuất tùy lúc rãnh, liên tục 10-30 ngày là đã thấy hiệu quả, dùng càng lâu càng tốt. Có tác dụng trên da mặt nhờn, nhiều mụn có khi sưng tấy bội nhiễm, dị ứng da do mỹ phẩm. Dùng lâu da rất mịn.
Chú ý: nếu người có bức rứt, táo bón, khô khát nên uống thêm nước thiên môn mỗi ngày 1 ly nhỏ = 100ml. Không dùng thiên môn để chế biến (nghi ngờ có chất bảo quản) chỉ dùng củ tươi mới có tác dụng
Bài và ảnh: Lương y NGUYỄN ĐỨC NGHĨA