Một vùng đất lưng chừng đèo, nghe được cả vị mặn mòi của biển, lại thấy được cả những vi vút gió, cái the thắt của những chiều cao nguyên thăm thẳm của ân tình, của mến thương, của sẻ chia ấm áp... có lẽ không phải nơi nào cũng có đặc ân như thế...
“Cú” về An Khê lần đầu tiên của tôi là năm 1981. Hồi ấy tôi đi cùng một cô cán bộ rất xinh đẹp và tài hoa của Ty Văn hóa Gia Lai - Kon Tum. Đúng “chất” công tác ngày ấy, cô này dắt theo đứa con gái 5 tuổi. Và không hiểu vì có dắt theo con gái hay không mà mấy anh cán bộ ở phòng văn hóa huyện xếp tôi và chị kia ở chung một phòng của nhà khách huyện. Cái nhà khách ngay phía hông của phòng văn hóa, khi ấy như một cái nhà dân, có giàn hoa giấy xùm xòa. Làm việc ở phòng văn hóa huyện xong thì các anh ấy chỉ sang phòng khách, sang đến nơi thì... có đúng 1 phòng. Hồi ấy chưa có điện, hay là chỉ có điện Diezen đến 9 giờ thì phải. Giữa 2 giường đơn trải chiếu là một chiếc ghế đẩu, trên ghế đẩu là cây đèn dầu, và nó đã leo lét sáng suốt mấy đêm cho chúng tôi ngủ. Tôi ngủ say được bằng cách tối nào cũng làm mấy ly với anh em cán bộ huyện, đặc biệt là anh Y Vin, nguyên là diễn viên múa của đoàn văn công Tây Nguyên, về làm cùng phòng với tôi, thế là về ngủ veo veo, chả mộng mị gì. Sáng dậy thì ra cái giếng đầu nhà, múc nước đánh răng rửa mặt rồi đi làm...
Và cái đợt công tác nhớ đời ấy đã giúp tôi lội ngang dọc hết An Khê thời ấy, còn nguyên cả K’bang với Kông Chro. Thời ấy có người ví An khê như một cánh võng mà hai đầu võng là hai cái đèo An Khê và Mang Yang. Giờ An Khê thành thị xã, hình tượng cánh võng không còn, dẫu Quốc lộ 19 chạy qua trung tâm thị xã vẫn bung biêng như dải lụa, dải lụa dẫu không mỏng manh mềm mại nhưng nó nghiêng nghiêng trong nắng nghiêng nghiêng trong chiều tạo nên một cảm thức rất nên thơ trong mắt những kẻ suốt đời lấy cái xốn xang làm điểm tựa, cái mong manh làm nơi trút bỏ cứu rỗi để hy vọng một thăng hoa cảm xúc đặng mà nuôi những giấc mơ suốt đời chỉ chực lóe sáng.
Nhà ở Cửu An mang đậm phong cách Bình Định bởi dân ở đây đa phần là người Bình Định di cư lên từ thời nhà Tây Sơn dấy nghĩa, lấy nơi đây làm nơi khởi nghiệp.
Ấn tượng nhất khi ấy là An Khê rất cổ kính. Trầm mặc những nhà thờ, những đình, những đồng, những núi, những khu di tích mà tiêu biểu nhất là di tích Tây Sơn Thượng đạo, khi ấy chưa được trùng tu như bây giờ nên nó lại càng nghiêm cẩn bí ẩn. Lại càng cổ kính hơn khi sáng chiều lọc cọc tiếng xe ngựa. Những chiếc xe ngựa già nua với những chú ngựa mỏi mệt với những bác xà ích giọng khê mùi thuốc nhưng lại là một kho chuyện. Chiều chiều chúng tôi hay kêu xe ngựa đi, và ngồi trên ấy, ngắm trời ngắm núi rồi nghe các bác xà ích kể chuyện An Khê.
Đến giờ, những cái tên từ thời ấy vẫn vang lên trong tôi mỗi khi nhớ về An Khê. Những là An Khê trường, đình An Lũy, đồng Cô Hầu, núi ông Nhạc, vườn cam Bùi Thị Xuân, những là Ngô Mây, cầu suối Vối, là Đỗ Trạc, Vi Dân,... những cái tên nghe vừa vang vọng vừa xa vắng, vừa thăm thẳm vừa gụi gần... luôn mang lại trong tôi cái cảm giác An Khê là một vùng đất trầm tích, lấp lánh vàng son nhưng bí ẩn và xa vời...
Thực ra là cũng tại do cái địa thế An Khê nên tôi ít ghé, hoặc có ghé thì lại bàng quan như... khách. Là bởi nó không quá xa để người ta phải ngủ lại và cũng không quá gần để có thể thích cái là nhao xuống. Những cú ngủ khi đi công tác ở các huyện lân cận thì thường là những giấc ngủ... sâu, bởi khi về đấy thì đã thấm mệt, ngủ ngay để mai lại đi tiếp...
Nhưng lần này về An Khê thì khác, dẫu cũng ngắn thôi nhưng có ở lại, có xuống làng xuống xã, có lang thang và có... không ngủ.
An Khê là một trong 2 thị xã của Gia Lai, cũng không ngoài những khó khăn chung, khó khăn thường trực, mà các nơi khác luôn đề đạt, ấy là giao thông. Các huyện vùng sâu vùng xa khó khăn về giao thông đã đành, thị xã cũng nan giải giao thông thì quả là chuyện rất... khó khăn. Con Hyundai i10 của tôi đã phải dừng giữa đường để mọi người xuống đi bộ khi vào Cửu An, và dẫu đã dừng như thế thì trước đó nó đã ăn vài cú sập mũi xuống sống lưng trâu khiến chủ xe, là tôi, xót như bị bôi iốt vào vết thương. Khi quay lại xã mới biết có một nhóm phóng viên truyền hình tỉnh cũng xuống làm việc, và họ đã để xe lại sân ủy ban xã rồi nhờ anh em cán bộ đưa bằng xe máy xuống làng...
Nhưng lại có một niềm vui, rất vui, bù đắp. Một cô gái rất trẻ, xinh và... ngoan nữa bỗng xông lại lúc tôi đang ngồi làm việc với anh Trần Công, Bí thư xã: Con chào thầy ạ. Tôi có chừng 2 chục năm thỉnh giảng cho trường Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật Gia Lai nên cái sự xuống xã gặp lại học trò cũng từng nhiều rồi, nhưng gặp như thế này thì hơi hiếm, bởi thường là giữa vòng vây... rượu của anh chị em cơ sở quý mến thì có một người xông ra nhận thầy. Tôi nghiêm mặt “giao nhiệm vụ” cứu thầy bằng cách ấn ly cho hắn ta. Còn ở đây, tôi đang làm việc với Bí thư, và theo hẹn thì sẽ có cả Chủ tịch, Phó Chủ tịch cùng có mặt.
Té ra cô bé này là Phó Chủ tịch xã. Lúc sau khi đã diện kiến cả Chủ tịch, Phó Chủ tịch thì tôi phải thốt lên: Chết mất, xã gì mà Chủ tịch thì đẹp trai như tài tử, Phó Chủ tịch thì trẻ như học sinh. Lúc nữa, khi đã diện kiến hết thì phát hiện, có vẻ như mỗi ông Bí thư là U60, còn lại thì đều rất trẻ.
Nhà ở Cửu An và làm Phó Chủ tịch ở đây, nhưng nhà chồng lại ở Pleiku, hơn trăm cây số, chồng làm ở công ty cao su nên thường là ngày nghỉ thì chồng xuống, còn nếu... quên hoặc lười thì thôi. Phúc, tên cô học trò cũ giờ là Phó Chủ tịch xã, là cô gái thông minh, tận tụy, hết lòng với công việc. Có những người chỉ nhìn qua vài hành vi của họ là ta có thể hình dung về họ. Tôi nói điều ấy không phải để biện minh cho việc ca ngợi học trò cũ, hay như người đời hay nói là “mẹ hát con khen hay”, mà đấy là sự thật.
Sở dĩ chúng tôi chọn xã này để vào đầu tiên của chuyến đi bởi đây là nơi nhà Tây Sơn xưa đã chọn làm nơi trú ngụ khi từ vùng hạ đạo lên đây lập chiến khu khởi nghĩa, trong vai những anh chàng đi buôn trầu... Hồi ấy xã này có tên là Tây Sơn nhì, theo hình dung của tôi thì nó chính là cửa ngõ thông thương giữa 2 vùng thượng đạo và hạ đạo... để rồi sau đó An Khê chính thức là nơi hậu cứ của nghĩa quân Tây Sơn, trở thành một điểm nhấn lịch sử của vùng đất này...
Trưa, chúng tôi được xã đãi một bữa ăn “cây nhà lá vườn” thứ thiệt, gồm trứng vịt và cá hồ. Té ra xã có mấy cái hồ, người dân thả cá, nghe nói có cả cá tằm và có rất nhiều vịt chạy đồng. Phúc giải thích với tôi, trứng vịt chạy đồng ngon hơn hẳn tất cả các loại vịt khác, lòng đỏ rất to. Tôi đùa, còn một món đặc sản nữa chính là dàn cán bộ xã này vừa trẻ vừa xinh nữa...
Sau, ra ngồi làm việc với một số lãnh đạo thị xã, mới biết Chủ tịch thị xã đương nhiệm cũng là người Cửu An, một chủ tịch có lẽ là trẻ nhất so với các đời chủ tịch ở đây.
An Khê tôi có nhiều bạn, nhưng đợt này gặp có một ông, là ông Nhất Hạnh. Té ra cả quan và dân ở đây nhiều người biết ông.
Đấy là một gã chơi ảnh thần sầu, lúc nào cũng nhăm nhăm để đi. Cứ có ai ghé qua hú là đi. Mà không có ai hú cũng đi. Đi về khoe ảnh lên mạng. Cái giống nhiếp ảnh tinh và thính hơn món... đực cái. Bạn nghề ở xa nghe thấy thế là ào ào xông lên, ông lại đeo đồ nghề dẫn đường. Cứ thế, đời là những chuyến đi và chụp liên miên. Tôi phục ông này, hơn 60 tuổi mà như thanh niên, mà dấn thân như bọn hai ba mươi. Đã thế lại tài hoa, ngoài là nghệ sĩ nhiếp ảnh có tước hiệu, thì còn nhảy rất đẹp và hát rất hay. Nghe nói còn dăm món hay nữa nhưng tôi chưa có dịp tìm biết hết. Nhưng khi gặp vợ ông này rồi thì cái sự thán phục ông trong tôi nó chuyển sang... vợ ông...
Hôm ấy chúng tôi xông vào nhà không báo trước, chỉ tích tắc đã lôi ông cùng cái túi đồ bất ly thân ra khỏi nhà trong nụ cười rất... tự hào của bà. Tôi nán lại hỏi: Lôi ổng đi bất tử thế này chị có phiền không? Cười rất là... e lệ: Nghề của ổng mà? Ổng ở nhà mới là lạ. Ấy là bà coi cái sự đi của ông là... thường. Mà bà lại trẻ hơn ông rất nhiều, lại đẹp nữa, lại có một tiệm phở. Chính tiệm phở này bà đã nuôi các con ông, nuôi ông và nuôi cả... bạn bè của ông. Chứ ông tiếng là chủ tiệm ảnh Nhất Hạnh, nhưng từ hồi ông đã coi việc săn ảnh nghệ thuật mới là mục đích sống, là đam mê chính của mình thì tiệm ảnh dịch vụ rất nổi tiếng của ông phải truyền qua cho con cháu cũng là sự hiển nhiên...
Tôi cũng rất ấn tượng với chị Lịch, Bí thư thị xã. Lịch trẻ, nhưng chính cái sự dịu dàng, tinh tế, chỉn chu mới là điều tôi thích thú. Chỉ qua một lúc ngồi nói chuyện, có mấy người nữa, cái cách chị tiếp người này, quay sang người kia, ân cần người nọ... chứng tỏ chị là một người rất tinh tế, nhận biết hết từng chi tiết hoàn cảnh và xử lý rất chỉn chu, rốt ráo, chứng tỏ một cách sống đầy trách nhiệm và chín chắn. Ngồi nghe những trăn trở thì thấy một nội lực rất mạnh từ bên trong. Như cái cách chị quan tâm tới văn hóa, không chỉ là thứ văn hóa cờ đèn kèn trống chung chung, mà là bản chất văn hóa, là thứ văn hóa gốc rễ để làm cho cuộc sống nền nếp, ổn định, vững bền, làm cho con người sống an nhiên tự tại chứ không phải chụp giật manh động như hiện tại. Rồi nữa, chị quan tâm tới văn hóa Bahnar, làm sao để nó là nó, để nó có thể tự vệ được trước những cơn lốc rất dữ dội hiện nay, làm sao để nó là thứ Bahnar đôn hậu lãng mạn thuần nhất nhưng lại cũng rất ý tứ sâu xa, rất minh triết trong những quan niệm, những hành xử, những bí ẩn vừa khó vừa chưa thể lý giải. Chính vì thế, chị đã rất vui mừng, khi An Khê của chị vừa mới được phát hiện một di chỉ khảo cổ có niên đại hàng triệu năm, hơn hẳn rất xa các vùng văn hóa lừng danh Núi Đọ, Đông Sơn, Sa Huỳnh... - vốn từng vô cùng tự hào về niên đại. Những di chỉ mới phát hiện ở đây, tương ứng với thời gian vượn bắt đầu đứng thẳng. Và như thế nó vượt ra khỏi tầm quốc gia, mang dấu vóc nhân loại, bởi những di chỉ như sông Ba đây, trên thế giới không nhiều. Và nó chứng minh một điều vừa đơn sơ vừa vĩ đại, ở đây từng là một trong những cái nôi của loài người cách đây hàng triệu năm.
Các nền văn minh của loài người thường gắn liền với các con sông lớn và thường được đặt theo tên sông, như nền văn minh Lưỡng Hà, sông Hằng, sông Hoàng Hà, sông Nin, sông Hồng, sông Mã, sông Đồng Nai... Giờ ta biết thêm, có một nền văn minh sông Ba nữa. Chỉ tiếc, vì nhiều lý do, sông Ba giờ đang trơ đáy...