Nhìn chung, ngoài tác dụng chữa bệnh, các thuốc tân dược đều có những tác dụng phụ không mong muốn. Trong đó, một số thuốc có tác dụng phụ làm tăng nguy cơ trầm cảm cho người dùng, đặc biệt đối với những người đang mắc bệnh trầm cảm cần hết sức lưu ý.
Thuốc chẹn beta dùng trong tim mạch
Nhóm thuốc chẹn beta (atenolol, metoprolol, propranolol, carvediol, satolol) dùng chữa tăng huyết áp, đau thắt ngực, điều hòa nhịp tim. Chúng có khả năng làm tăng trầm cảm do nhóm thuốc này chặn sự hoạt động của beta adrenergic nên ức chế sự hoạt động của norepinephrin - một chất dẫn truyền thần kinh. Cách khắc phục: thay các thuốc chẹn beta adrenergic bằng các thuốc khác.
Một số loại thuốc có tác dụng phụ tăng nguy cơ trầm cảm.
Nhóm thuốc corticoid
Nhóm thuốc này có tác dụng kháng viêm, chống dị ứng và ức chế miễn dịch nên được dùng chữa trị nhiều bệnh như các bệnh về xương khớp, các bệnh tự miễn (như luput ban đỏ hệ thống). Corticoid làm giảm lượng serotonin (một chất dẫn truyền thần kinh), do đó, làm tăng trầm cảm (gồm các triệu chứng đơn lẻ hay kết hợp), biểu hiện ở người lớn với các triệu chứng thay đổi tính tình, lo lắng, sợ hãi, kích thích, cáu bẳn, hưng phấn hay lãnh đạm, thờ ơ, mất ngủ, li bì. Ở trẻ em hay có các rối loạn hành vi như nói lắp, quấy khóc. Dùng ngắn ngày có xu hướng bị hưng cảm; dùng dài ngày có xu hướng bị trầm cảm. Có 20 - 63% người lớn dùng corticoid kéo dài bị rối loạn này, trong đó, 6% ở mức nặng. Rối loạn nhận thức gồm thiếu hụt về trí nhớ, ngôn ngữ, lời nói.
Giải pháp khắc phục: Có thể thay thế bằng nhóm kháng viêm không steroid như aspirin, diclofenac, bằng thuốc chống dị ứng hay bằng các thuốc ức chế miễn dịch khác.
Nhóm an thần benzodiazepin
Nhóm thuốc này có tác dụng an thần, gây ngủ, thư giãn cơ bao gồm: diazepam (seduxen), alprazolam (xanax), lorazepam (ativan), temazepam, triazolam. Chúng làm tăng trầm cảm vì khi vào gan, chúng không được chuyển hóa hoàn toàn. Riêng người lớn tuổi, do sức khỏe sút kém dẫn đến thiếu một enzym chuyển hóa, kết quả là tích tụ lại gây độc. Mặt khác, trong cơ thể có hệ GABA- glutamic ở thế cân bằng động, trong đó glutamic làm tăng các hoạt động kích thích, GABA làm tăng các hoạt động ức chế. Benzodiazepin làm tăng hoạt động ức chế của GABA gây nên hiện tượng ức chế giống như trầm cảm.
Cách khắc phục: Nếu người trầm cảm bị kích thích khó ngủ, nên dùng các thuốc trầm cảm thuộc nhóm trầm cảm 3 vòng (TCA) có tính an thần như amitriptylin. Khi cần thiết, có thể phối hợp thuốc trầm cảm TCA với benzodiazepin như diazepam nhưng với liều thấp, trong thời gian ngắn, lúc mới dùng TCA. Bình thường, với các trường hợp khác, chỉ dùng benzodiazepin liều vừa đủ, không dùng quá 10 ngày.
Nhóm thuốc kích thích thần kinh
Nhóm này thường có methylphenidat (ritalin), modafinil (provigil) dùng điều trị chứng buồn ngủ quá mức ban ngày, buồn ngủ triền miên, ngủ rũ, chứng ngưng thở khi ngủ, chứng giảm tập trung tăng động (ADHD). Thuốc làm tăng trầm cảm do làm tăng hoạt động của hệ dopaminergic gây ra dạng trầm cảm có tính loạn thần (nay còn gọi là tâm thần phân liệt) với các triệu chứng âm tính giống như triệu chứng trầm cảm.
Cách khắc phục: Trong trường hợp bị trầm cảm, giảm sút năng lượng tâm thần do sự suy giảm các chất dẫn truyền thần kinh trong synap xuống dưới ngưỡng sinh lý bình thì phải dùng loại thuốc làm phục hồi lại các chất này đến ngưỡng sinh lý như thuốc trầm cảm 3 vòng (TCA), thuốc ức chế thu hồi chọn lọc serotonin (SSRI) hay thuốc ức chế monoaminooxydase (MAOI) mà không được dùng các thuốc kích thích thần kinh.
Nhóm thuốc statin chữa rối loạn lipid máu
Cholesterol là nguyên liệu tổng hợp nên các chất có cấu trúc sterol trong đó có các chất dẫn truyền thần kinh. Statin ức chế sự tổng hợp cholesterol chống rối loạn lipid máu cũng đồng thời làm giảm nguyên liệu tổng hợp chất dẫn truyền thần kinh. Khi thiếu hụt chất dẫn truyền thần kinh thì gây ra trầm cảm.
Cách khắc phục: Để điều trị rối loạn lipid máu, cần dùng chế độ ăn thích hợp, dùng các thuốc khác kết hợp với statin để không phải dùng statin đơn liều cao. Chỉ dùng statin trong khung liều khuyến cáo (cho từng thuốc trong nhóm). Sự tổng hợp cholesterol xảy ra tại gan vào ban đêm, nên uống vào bữa tối cho hiệu quả cao hơn.
Người bình thường, khỏe mạnh khi dùng các nhóm thuốc trên liều cao hoặc kéo dài thì có thể bị trạng thái trầm cảm, song khi giảm liều hoặc ngừng thuốc thì trạng thái trầm cảm ấy sẽ mất dần đi, không gây ra bệnh trầm cảm.
Người có sẵn các nguy cơ bị trầm cảm nếu dùng các thuốc này liều cao hoặc kéo dài thì chúng sẽ làm tăng thêm nguy cơ dễ xuất hiện bùng phát trầm cảm. Ví dụ: Bị bệnh tự miễn, kéo dài làm suy nhược lo âu chán nản, có sẵn nguy cơ trầm cảm, nếu lại dùng corticoid liều cao hoặc kéo dài sẽ dễ xuất hiện, bùng phát trầm cảm.
Người đã bị bệnh trầm cảm thì không được dùng các nhóm thuốc này vì các thuốc làm mất tác dụng của thuốc trầm cảm đang dùng, gây nên trạng thái trầm cảm làm cho bệnh nặng thêm.
Ds. Hà Thủy Phước
