Trong khi nhiều người lo ngại tầm soát ung thư đồng nghĩa với chi phí cao và các xét nghiệm phức tạp, thực tế cho thấy có không ít phương pháp đơn giản, rẻ tiền nhưng vẫn mang lại hiệu quả đáng kể nếu được thực hiện đúng cách. Từ việc tự kiểm tra cơ thể, làm xét nghiệm phân tại nhà đến mô hình tự lấy mẫu, những biện pháp này đang dần được xem như "chìa khóa bình dân" giúp phát hiện sớm ung thư ở giai đoạn có thể chữa khỏi.
Những phương pháp tầm soát đơn giản đang được áp dụng
1. Xét nghiệm phân tìm máu ẩn – Hiệu quả rõ ràng cho ung thư đại trực tràng
Trong số các phương pháp sàng lọc ung thư chi phí thấp, xét nghiệm phân tìm máu ẩn (FIT hoặc FOBT) được xem là điển hình thành công. Người dân có thể lấy mẫu phân tại nhà, gửi về phòng xét nghiệm để kiểm tra xem có dấu vết máu vi thể — dấu hiệu sớm của ung thư hoặc polyp đại trực tràng.
Nếu được thực hiện định kỳ mỗi năm hoặc vài năm một lần, xét nghiệm này giúp phát hiện sớm nhiều trường hợp ung thư khi còn ở giai đoạn có thể điều trị triệt để. Ở những nước có chương trình tầm soát cộng đồng, việc sử dụng bộ xét nghiệm gửi tận nhà đã làm tăng đáng kể tỷ lệ người tham gia. So với nội soi đại tràng, FIT rẻ hơn nhiều, dễ thực hiện và ít gây khó chịu — dù vẫn cần nội soi nếu kết quả dương tính.
Tại Việt Nam, một số bệnh viện và trung tâm y tế đã bắt đầu triển khai dịch vụ FIT trong gói tầm soát cơ bản, giúp nhiều người dân có điều kiện tiếp cận sàng lọc ung thư đại trực tràng mà không tốn kém quá nhiều.
Người dân thực hiện xét nghiệm phân tìm máu ẩn trong chương trình tầm soát ung thư đại trực tràng.
2. Tự khám cơ thể – Cần nhưng phải đúng cách
Tự khám là cách đơn giản nhất để phát hiện sớm bất thường, nhưng hiệu quả phụ thuộc nhiều vào cách làm và loại ung thư.
Đối với nam giới trẻ, tự khám tinh hoàn giúp họ phát hiện sớm khối cứng, sưng hoặc đau – dấu hiệu cảnh báo ung thư tinh hoàn. Tuy nhiên, các chuyên gia lưu ý rằng việc tự khám không nên được coi là một chương trình tầm soát chính thức, bởi chưa có bằng chứng rõ ràng cho thấy nó làm giảm tỷ lệ tử vong. Dù vậy, việc hướng dẫn nam giới hiểu về cơ thể mình, nhận biết sớm dấu hiệu bất thường và đến khám kịp thời vẫn có ý nghĩa thực tế rất lớn.
Với người có nguy cơ ung thư da, tự kiểm tra da mỗi tháng giúp phát hiện sớm những nốt ruồi, mảng sẫm màu hoặc vết loét bất thường. Phát hiện sớm tổn thương ác tính da có thể giúp điều trị đơn giản, không để lại di chứng nặng. Các bác sĩ khuyên người dân nên kiểm tra toàn thân bằng gương, đặc biệt là vùng lưng, cổ, bàn tay và chân – nơi thường bị bỏ qua.
Nhìn chung, tự khám là hình thức nâng cao nhận thức, khuyến khích mỗi người "lắng nghe" cơ thể mình. Nó không thay thế được sàng lọc y tế, nhưng giúp rút ngắn thời gian phát hiện bất thường và tăng khả năng chữa khỏi.
Bác sĩ hướng dẫn nam thanh niên cách tự kiểm tra tinh hoàn để phát hiện sớm dấu hiệu bất thường.
3. Tự lấy mẫu xét nghiệm – Giải pháp thuận tiện, tăng tỷ lệ tầm soát
Một xu hướng mới nổi trong y tế dự phòng là tự lấy mẫu tại nhà cho các xét nghiệm sàng lọc. Ở nữ giới, mô hình này được áp dụng rộng rãi trong tầm soát ung thư cổ tử cung bằng xét nghiệm HPV: phụ nữ nhận bộ dụng cụ, tự lấy mẫu tại nhà, sau đó gửi về phòng xét nghiệm để phân tích.
Tương tự, xét nghiệm FIT cho ung thư đại trực tràng cũng có thể được thực hiện theo hình thức này. Việc tự lấy mẫu giúp người dân chủ động, tiết kiệm thời gian và giảm e ngại khi đến cơ sở y tế, đặc biệt ở vùng nông thôn hoặc khu vực khó tiếp cận.
Các chiến dịch cộng đồng kết hợp gửi bộ xét nghiệm và hướng dẫn sử dụng rõ ràng đã cho thấy tỷ lệ tham gia cao hơn hẳn so với phương thức tầm soát truyền thống. Đây được xem là hướng đi tiềm năng giúp mở rộng sàng lọc ung thư với chi phí thấp mà vẫn đảm bảo hiệu quả.
4. Sàng lọc miệng và các phương pháp mới – Cơ hội cho nhóm nguy cơ cao
Đối với nhóm thường xuyên hút thuốc hoặc uống rượu, việc tự kiểm tra khoang miệng và khám răng miệng định kỳ có thể giúp phát hiện sớm ung thư miệng, vòm họng – các bệnh có tiên lượng tốt nếu phát hiện kịp thời.
Ngoài ra, các xét nghiệm máu "đa ung thư" – có thể phát hiện nhiều loại ung thư khác nhau chỉ từ một mẫu máu – đang được nghiên cứu và thử nghiệm lâm sàng ở nhiều quốc gia. Dù tiềm năng lớn, nhưng hiện nay các kỹ thuật này vẫn trong giai đoạn hoàn thiện, chưa đủ dữ liệu để thay thế các phương pháp đơn giản đã được kiểm chứng như FIT.
Cơ hội sống cao hơn khi tầm soát sớm
Những phương pháp tầm soát ung thư đơn giản, chi phí thấp chỉ phát huy hiệu quả khi được thực hiện đúng đối tượng, đúng tần suất và có hệ thống theo dõi rõ ràng. Nếu kết quả xét nghiệm dương tính mà người dân không được nội soi hoặc khám chuyên khoa tiếp theo, toàn bộ quá trình sàng lọc sẽ mất ý nghĩa.
Vì vậy, các chuyên gia khuyến nghị cần xây dựng quy trình khép kín: từ cung cấp bộ xét nghiệm, hướng dẫn lấy mẫu, đến quản lý kết quả và chuyển tuyến. Ở cấp cộng đồng, việc truyền thông để người dân hiểu rằng "tầm soát không phải là xét nghiệm một lần rồi thôi" cũng rất quan trọng.
Tự khám và tự lấy mẫu nên được xem là bổ trợ cho tầm soát chuyên sâu, chứ không phải thay thế. Một người chủ động quan sát cơ thể, tuân thủ lịch xét nghiệm FIT định kỳ và đi khám khi thấy bất thường sẽ có cơ hội sống sót cao gấp nhiều lần so với người chỉ chờ khi có triệu chứng mới đến bệnh viện.
Ung thư không chừa ai, nhưng phát hiện sớm có thể cứu sống phần lớn người bệnh. Trong bối cảnh chi phí y tế còn là gánh nặng, các phương pháp tầm soát đơn giản như xét nghiệm phân, tự khám tinh hoàn, tự kiểm tra da hay tự lấy mẫu HPV chính là bước khởi đầu thiết thực nhất.
Điều quan trọng là hành động sớm và duy trì đều đặn. Một lần xét nghiệm nhỏ hay vài phút tự kiểm tra mỗi tháng có thể là cơ hội để ngăn chặn một căn bệnh nghiêm trọng trong tương lai. Tầm soát không cần phải phức tạp hay tốn kém – đôi khi, sự chủ động chính là "liều thuốc" quý nhất giúp bảo vệ sức khỏe và cuộc sống của mỗi người.
