Theo các nhà nghiên cứu tâm sinh lý giới hạn lứa tuổi vị thành niên trong khoảng từ 10 - 20 tuổi, đây là giai đoạn chuyển tiếp của sự phát triển từ tuổi thơ sang người lớn, giai đoạn đặc biệt của cuộc đời mỗi con người vì ở đó sẽ đồng thời xảy ra một loạt những thay đổi nhanh chóng, rõ nét về thể chất, tinh thần, tâm lý. Cũng vì thế mà giai đoạn này dễ nảy sinh nhiều rối nhiễu tâm lý nhất so với các lứa tuổi khác.
Giai đoạn vị thành niên có thay đổi gì?
Khi trẻ khoảng 10-14 tuổi được gọi là giai đoạn vị thành niên sớm, tương đương với tuổi thiếu niên. Đứa trẻ lúc này bước vào tuổi dậy thì. Ngoài những biến đổi về sinh học, phát triển nhanh về chiều cao, cân nặng còn có những biến đổi tâm lý đặc trưng. Mặc dù tuổi thiếu niên vẫn còn mang nhiều đặc trưng của một đứa trẻ, phụ thuộc nhiều vào gia đình, nhưng mối quan tâm đến bạn bè bắt đầu nổi lên như là một đáp ứng chuẩn bị cho giai đoạn phát triển mới. Trẻ chú ý và coi trọng mối quan hệ bạn bè, xuất hiện những tình trạng mâu thuẫn, vừa gắn bó tuân thủ cha mẹ, vừa chống đối muốn tách khỏi sự bảo hộ của cha mẹ.
Từ 13 - 17 tuổi, tương đương với tuổi thiếu niên lớn, sự dậy thì đầy đủ thường xảy ra ở giai đoạn này, thể hình cơ bắp phát triển, cơ quan sinh dục dần hoàn thiện, các tuyến nội tiết hoạt động, trẻ gái đã có kinh nguyệt, trẻ trai có phóng tinh không chủ định, có khả năng sinh hoạt tình dục và sinh con. Những biến đổi tâm lý đặc trưng, thường thấy của giai đoạn này là trẻ nỗ lực tìm kiếm sự độc lập, muốn tách khỏi sự quản lý, kiểm soát của gia đình, hay phê phán cha mẹ chúng, nỗ lực tìm kiếm những quan hệ ngoài gia đình, hướng tới những người bạn đồng lứa. Tuổi này có nhu cầu đặc biệt về tình bạn, cảm nhận được những tinh tế trong tình bạn. Tuổi thiếu niên lớn tràn đầy xúc cảm, dễ xúc động, khó kềm chế xúc cảm bộc phát, dễ bị tổn thương, tuy nhiên, trạng thái tình cảm của các em thất thường, không ổn định, thoắt vui rồi lại thoắt buồn, dễ bị kích động (dễ nổi nóng, dễ chán nản, tủi thân ).
 Tuổi vị thành niên cần trang bị kiến thức về sức khỏe sinh sản và an toàn tình dục. |
Từ 17- 20 tuổi là giai đoạn sau dậy thì, lứa tuổi đầu thanh niên, các em đã trở nên giống người lớn hơn về nhiều phương diện. Các em đã có cách suy nghĩ, nhận xét, cam kết, chín chắn của người lớn trong quan hệ với công việc, trong quan hệ với người khác. Các em giống người lớn hơn trong nhận thức, tự đánh giá về bản thân, trong nhìn nhận các giá trị đạo đức, đạo lý, về mục đích sống của bản thân và có tính thực tế hơn. Các em được thừa nhận về mặt xã hội như người lớn. Tuy nhiên, các em vẫn cần một khoảng thời gian nữa để thực sự trưởng thành.
Việc phân chia các giai đoạn phát triển trên đây chỉ có tính tương đối. Trong bất kỳ trường hợp nào thì tuổi tác đơn thuần mới chỉ là một dấu mốc thời gian. Sự trưởng thành ở mỗi người là sự tổng hợp của các yếu tố sinh học, xã hội, văn hóa, tâm lý phát triển với tốc độ khác nhau. Vì vậy, sẽ không có gì ngạc nhiên khi ta thấy có sự khác biệt về sự trưởng thành giữa các cá nhân khác nhau ở các gia đình, các nền văn hóa khác nhau.
Tình bạn, tình yêu vị thành niên
Giai đoạn vị thành niên, cùng với sự phát triển của cơ thể, cơ quan sinh sản dần hoàn thiện. Ở nữ giới, thông thường hàng tháng một nang noãn phát triển đến trưởng thành, sau 2 tuần nang vỡ, noãn được giải phóng, phần vỏ nang phát triển thành hoàng thể. Nang noãn tiết hormone oestrogen và hoàng thể tiết progesterone. Hiện tượng hành kinh xuất hiện, trong khoảng một năm đầu, vòng kinh thường không có phóng noãn nên chu kỳ kinh nguyệt không đều, thời gian hành kinh cũng thay đổi.
Ở tuổi mới lớn con gái thường chưa có tâm lý tốt về tình yêu và quan hệ tình dục, tình cảm tâm lý thường e ấp và “để trong lòng” một cách yên lặng, thầm kín hơn, ít khi bộ lộ, thường có tâm lý bất thường và chưa ổn định. Vì vậy, nên hết sức tránh những mối quan hệ, những đòi hỏi vượt quá giới hạn tình bạn của phía đối tác. Tốt nhất là không bao giờ chấp nhận tuy cũng không cần phải tức giận, xa lánh, đặc biệt không nên có những hành vi làm mất thể diện của bạn, đồng thời các em cũng cần cảnh giác, đừng để phát sinh những điều kiện thuận lợi cho sự việc đó có thể diễn ra như đi chơi riêng chỉ có hai người hay chỉ có một mình ở nơi vắng vẻ. Trường hợp gặp phải một đối tượng cố tình theo đuổi thì có thể trao đổi với bạn bè, người thân hoặc bố mẹ hoặc anh chị lớn trong gia đình để có được sự giúp đỡ.
Ở nam, tinh hoàn bắt đầu tiết hormone testosterone. Nam giới vị thành niên đã có biểu hiện xuất tinh, những lần đầu là mộng tinh (xuất tinh khi ngủ). Về mặt tình cảm, giai đoạn này chuẩn bị cho mối quan hệ yêu đương, xuất hiện tình yêu tình bạn khó phân biệt đâu là tình yêu, đâu là bạn bè. Do đặc điểm giới tính, các bạn nam thường dễ dàng bộc lộ tình cảm và đòi hỏi có tính bản năng thỏa mãn nhu cầu sinh lý. Theo kinh nghiệm thì những tình cảm yêu đương ở lứa tuổi này thường chưa đạt đến độ chín chắn, nặng về cảm tính, không bền lâu và thường rất dễ thay đổi, hơn nữa lứa tuổi dậy thì tuy về mặt sinh học có thể là đã đến thì (có khả năng sinh hoạt tình dục và sinh con) nhưng còn nhiều mặt khác như mức độ trưởng thành về trí tuệ, kiến thức và kinh nghiệm đối với cuộc đời, vai trò trong xã hội, điều kiện kinh tế chưa tự lập... Tuổi vị thành niên chưa phải đã đạt đến mức hoàn thiện cho một con người.
Vì vậy các em ở lứa tuổi này chớ nên vội chấp nhận tình cảm yêu đương. Có thể các em sẽ hỏi “Thế thì phải làm cách nào vì em cũng cảm thấy yêu thích bạn ấy?” Tốt nhất là các em nên khéo léo từ chối, hãy nói với bạn đó nên duy trì tình bạn thân thiết với nhau như đã có từ trước đến nay, cả hai cùng động viên, giúp đỡ nhau trong học tập, trong cuộc sống và công tác đoàn, đội cho tốt, tích cực tập luyện thể thao còn vấn đề có yêu nhau hay không nên chờ đến khi cả hai người đã trưởng thành hơn. Khi cần thiết hãy tìm đến các chuyên gia tư vấn tâm lý tình yêu để được giải đáp, tư vấn.
Trẻ vị thành niên là lứa tuổi đang phát triển mạnh mẽ về thể chất và tinh thần nên thường dễ có nguy cơ phát triển những trạng thái bệnh lý nghiêm trọng đáng lo ngại, đặc biệt là nguy cơ sức khỏe do thai nghén và bệnh lây truyền qua đường tình dục. Hành vi tình dục ở độ tuổi vị thành niên thường khó kiểm soát và hậu quả tất yếu dẫn đến thai nghén ngoài ý muốn, nạo phá thai, sẩy thai, sinh thiếu cân, đẻ non, thai nhỏ so với tuổi thai, nhiễm khuẩn, vô sinh thậm chí tử vong mẹ. Ngoài ra hậu quả về kinh tế, xã hội với vấn đề thai sản và sinh đẻ ở tuổi vị thành niên bao gồm hạn chế khả năng học tập, bỏ học dẫn đến giảm cơ hội tìm được việc làm tốt hoặc bi quan tự sát, làm gái mại dâm...
Quan hệ tình dục không an toàn có nguy cơ mắc các bệnh lây truyền qua đường tình dục trong thanh thiếu niên đang là nỗi lo ngại của cộng đồng đặc biệt như các bệnh do nấm, ký sinh trùng, bệnh lậu, giang mai, HIV...
Cha mẹ là điểm tựa tinh thần
Các bậc cha mẹ đừng vội hốt hoảng khi thấy con cái có những biểu hiện bất thường. Hãy lắng nghe ý kiến của chúng, đừng vội phản đối, tôn trọng sự khác biệt kể cả khi chúng sống không ngăn nắp, phòng ở bừa bộn, trang phục khác thường... Không có gì khó chịu hơn đối với vị thành niên là bị áp đặt một lối sống do người lớn đặt ra. Ngược lại, sự quan tâm quá mức của cha mẹ cũng làm cho vị thành niên cảm thấy gò bó vì quá trình hình thành nhân cách đang trong giai đoạn biến động và chính các em cũng chưa hiểu nổi mình. Các bậc cha mẹ không nên coi nhẹ mọi vấn đề của con, làm sao để con trẻ giữ được lòng tin vào cha mẹ, vì lúc này các em vẫn cần có cảm giác an toàn. Các em cần cảm thấy sự hiện diện của cha mẹ nhưng không muốn cha mẹ quá sốt sắng với cuộc sống của mình. Trong giai đoạn này, trẻ cần được kết hợp với liệu pháp tâm lý. Liệu pháp tâm lý sẽ giúp giảm nhẹ những dằn vặt, trăn trở trong quá trình trưởng thành của trẻ vị thành niên, tăng cường sức đề kháng, hỗ trợ tinh thần, ý chí trong cuộc sống và trong học tập cho các em.
BS. Lê Đức Thái