WHO (Tổ chức Y tế Thế giới) đã đưa ra một định nghĩa về thuốc giả như sau: “Thuốc giả là sản phẩm được gắn nhãn hiệu sai một cách gian dối và có chủ đích về đặc tính hoặc nguồn gốc. Thuốc giả có thể bao gồm sản phẩm chứa đúng hoặc sai hoạt chất, không có hoạt chất hoặc không đủ hàm lượng hoạt chất hoặc với bao bì giả”.
Thuốc giả có thể chia thành 6 loại có liên quan đến hình thức giả mạo và mức độ giả mạo của chúng, như: sản phẩm không có hoạt chất chữa bệnh, sản phẩm có hàm lượng hoạt chất chữa bệnh không đúng, sản phẩm có hoạt chất sai, sản phẩm có lượng hoạt chất chữa bệnh đúng nhưng có bao bì giả nhái lại sản phẩm nguyên bản (mạo danh nhà sản xuất/nước sản xuất, xuất xứ thuốc thật bị làm giả), sản phẩm có nồng độ hoạt chất không tinh khiết, sản phẩm nhiễm bẩn chứa độc chất đến mức nguy hiểm.
Hoạt chất có trong thuốc chính là dược chất có tác dụng chữa bệnh, do không chứa dược chất hoặc có chứa nhưng không đủ hàm lượng, hoặc chứa cả độc chất nên thuốc giả gây tác hại ghê gớm.
Như viên thuốc kháng sinh cefuroxim 500mg đáng lẽ phải chứa đủ 500mg dược chất cefuroxim, khi kiểm nghiệm lại không chứa chút xíu nào dược chất, hoặc chứa thấp hơn mức quy định gọi là không đủ hàm lượng (bị quy là kém chất lượng và cũng xem là thuốc giả).
Chỉ mua thuốc tại nhà thuốc. ảnh minh họa
Đây là thuốc được chỉ định dùng trong các trường hợp: Nhiễm khuẩn đường hô hấp trên như nhiễm khuẩn ở tai, mũi, họng (viêm tai giữa, viêm xoang, viêm amygdale và viêm họng); Nhiễm khuẩn đường hô hấp dưới như viêm phổi và viêm phế khuẩn cấp; Nhiễm khuẩn niệu - sinh dục như viêm bể thận, viêm bàng quang, viêm niệu đạo... Bênh nhân bị các loại bệnh nhiễm khuẩn vừa kể, dùng thuốc giả chẳng có chút kháng sinh nào đúng là tai hại vì không chữa được bệnh nhiễm khuẩn và bệnh càng ngày càng nặng thêm.
Nguy hại hơn là thuốc giả chứa “sai hoạt chất” mà hoạt chất sai đó nếu là độc chất, người dùng thuốc có thể tử vong. Cách đây không lâu, một số nước châu Phi đã xảy ra tình trạng thuốc dành cho trẻ chứa tá dược lẫn tạp chất là độc chất propylene glycol làm cho nhiều trẻ con bị tử vong.
Thuốc giả luôn ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính mạng và sức khỏe của người dân ở nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển và các nước kém phát triển là nơi thuốc giả hoành hành ghê gớm.
Còn có loại thuốc giả chứa đúng hàm lượng hoạt chất nhưng lưu hành bất hợp pháp, chủ yếu dựa vào uy tín của thuốc thật (như thuốc giả chứa đúng hoạt chất sildenafil trị rối loạn cương ở nam giới dựa vào thuốc thật) để bán thu lợi nhuận sẽ làm hại uy tín của các hãng sản xuất thuốc thật. Thuốc trị ung thư cũng có thể bị làm giả vì đắt tiền và người bệnh ung thư dễ bị tử vong và thường được cho là do bệnh chứ không do thuốc.
Phát hiện thuốc giả là một việc rất khó. Vì với kỹ thuật công nghệ sản xuất tinh vi, hiện đại, việc phát hiện thuốc “giả mà như thật” như hiện nay là một thách thức rất lớn đối với cộng đồng, kể cả thầy thuốc lẫn bệnh nhân.
Để nhận biết một cách chắc chắn một thuốc giả, cần phải lấy mẫu thuốc đem về phòng thí nghiệm và kiểm nghiệm đánh giá. Việc kiểm nghiệm này phải được thực hiện tại phòng thí nghiệm đạt tiêu chuẩn của các trung tâm kiểm nghiệm hoặc viện kiểm nghiệm thuốc - mỹ phẩm - thực phẩm với đầy đủ máy móc, trang thiết bị, hóa chất... theo quy định của Bộ Y tế hoặc WHO.
Có đề nghị, các cơ quan quản lý chức năng cần chủ động và kịp thời phát hiện thuốc giả. Cục Quản lý Dược cần thường xuyên cập nhật các thông tin liên quan đến thuốc giả/thuốc kém chất lượng và thuốc không còn số đăng ký tại Việt Nam và các cán bộ y tế nên thường xuyên cập nhật thông tin này.
Cán bộ y tế cũng nên nghi ngờ khi một hoặc nhiều bệnh nhân có thể đang dùng thuốc giả nếu bệnh nhân phàn nàn là tình trạng sức khỏe xấu đi mà không thể giải thích được. Hoặc nếu người dùng thuốc báo là thuốc có mùi vị hay nhìn có vẻ dáng khác biệt, hoặc nếu viên thuốc bị vỡ hoặc nứt bất thường, hoặc nếu bệnh nhân cảm thấy nóng ở chỗ chích thuốc tiêm, các thuốc này có thể nghi ngờ là giả. Hoặc khi có bất thường về bao gói hoặc nhãn mác nên được báo cho Cục Quản lý Dược hay nhà sản xuất thuốc đó ngay lập tức.
Đối với người tiêu dùng, có thể tránh việc dùng thuốc giả bằng cách:
- Chỉ mua thuốc tại nhà thuốc, nếu là nhà thuốc đạt tiêu chuẩn “Thực hành tốt nhà thuốc” (GPP) càng tốt. Tuyệt đối không mua thuốc trôi nổi, bán kiểu trao tay, không rõ nguồn gốc, xuất xứ.
- Khi mua thuốc cần quan sát kỹ món thuốc. Nếu là loại thuốc đã quen dùng, cần xem kỹ bao bì, dạng bào chế (dạng viên nén, viên nang…), mùi vị thuốc khi uống.
- Nếu có sự nghi ngờ như bao bì đóng gói kém chất lượng, nhãn mác kém thẩm mỹ hơn so với trước đây, viên thuốc có sự khác biệt với thuốc quen dùng, mùi vị thuốc uống không như trước… có nguy cơ rất lớn là thuốc giả. Lúc này không nên dùng thuốc mà nên đem món thuốc đến nhà thuốc hỏi xem thực giả như thế nào.