Theo TS.BS. Phạm Nguyên Quý (Khoa Nội khoa ung thư, BV Trung ương Kyoto Miniren, Đại học Kyoto, Nhật Bản), hiện nay không có xét nghiệm tầm soát ung thư bằng máu nào được công nhận vì thiếu bằng chứng khoa học về lợi ích.
Đồng quan điểm về vấn đề này, nhiều nhà chuyên môn cho rằng tất cả những xét nghiệm chất chỉ thị ung thư (hoặc dấu ấn ung thư, tumor markers) trong máu chỉ đóng vai trò bổ trợ ở những người đã nhận chẩn đoán mắc ung thư. Dù chúng có thể giúp ích trong việc theo dõi diễn tiến bệnh, xem bệnh có tái phát hay không, vai trò trong tầm soát ung thư (tức thực hiện trên người khoẻ mạnh, không có triệu chứng) đã bị phủ nhận từ 20 năm trước.
Theo PGS.TS.BS. Phạm Cẩm Phương, Giám đốc Trung tâm Y học hạt nhân và Ung bướu - Bệnh viện Bạch Mai, để tầm soát bệnh ung thư bác sĩ cần hỏi bệnh, thăm khám, đánh giá tiền sử gia đình, tiền sử bệnh tật của bản thân, các triệu chứng hiện tại có thể có để từ đó đưa ra các chỉ định chụp chiếu đánh giá làm sao có thể phát hiện sớm bệnh. "Mỗi xét nghiệm có một giá trị riêng và việc tầm soát bệnh ung thư không chỉ dùng xét nghiệm máu mà còn cần phải áp dụng thăm khám chụp chiếu đánh giá", PGS.TS Phạm Cẩm Phương nhấn mạnh.
Giải thích vấn đề này, BS Phương cho rằng, các xét nghiệm máu cụ thể là các chất chỉ điểm khối u trong máu thường chỉ được đánh giá để theo dõi hiệu quả điều trị, đánh giá đáp ứng điều trị, theo dõi phát hiện tái phát, di căn ở bệnh nhân ung thư.
Với giá trị để chẩn đoán bệnh thì giúp hỗ trợ chẩn đoán phân biệt và định hướng chẩn đoán trong rất ít trường hợp. Với vai trò sàng lọc bệnh ung thư các chất chỉ điểm khối u trong máu thường chỉ được áp dụng đối với các đối tượng nguy cơ cao và nguy cơ rất cao mắc bệnh ung thư gan và ung thư tuyến tiền liệt nhưng cũng phối hợp với phương pháp khác chứ không chỉ xét nghiệm máu đơn thuần.
Chất chỉ thị ung thư là gì?
Theo BS Quý, trong cơ thể người bệnh ung thư, khối u có thể tiết ra một số chất đặc trưng đủ cao/nhiều để đo được qua xét nghiệm máu. Với nhiều tên gọi như "chất chỉ thị ung thư" hay "dấu ấn ung thư", những chất này đã được chú ý nghiên cứu từ những năm 80 của thế kỷ trước với hi vọng giúp ích trong chẩn đoán hoặc phát hiện sớm ung thư.
Hiện đã có tới hơn 50 loại chất chỉ thị ung thư có thể đo bằng xét nghiệm máu. Tuy nhiên, vai trò của chúng còn hạn chế và đã bị bác bỏ trong tầm soát ung thư. "Thậm chí, nhiều nhà khoa học còn nói rằng chúng là "di sản" bị gọi nhầm hoặc hiểu nhầm vì trên thực tế, những chất này không thật sự đặc hiệu cho ung thư như được kỳ vọng ban đầu". BS Quý giải thích thêm.
Chất chỉ thị ung thư không có giá trị trong việc tầm soát ung thư
Trên thực tế, gọi là "Chất chỉ thị ung thư" nhưng những chỉ số này không thật sự đặc hiệu cho một loại ung thư nào. Như chỉ số CA125 có thể tăng cao ở ung thư buồng trứng, ung thư tử cung, ung thư tụy, ung thư vú, ung thư đại trực tràng và cũng có thể tăng lên khi bị xơ gan, suy thận, bệnh viêm ruột và thay đổi theo chu kỳ kinh nguyệt.
Trong khi đó, CEA có thể tăng ở ung thư phổi, ung thư dạ dày, ung thư đại trực tràng, ung thư tụy, ung thư buồng trứng, ung thư tuyến giáp và một số loại khác. Tuy nhiên nhiều bệnh và tình trạng lành tính, mạn tính khác như bệnh viêm đường ruột, tiểu đường, xơ gan, loét dạ dày, thậm chí hút thuốc lá cũng có thể làm tăng chỉ số CEA này!
Điều này có nghĩa là nếu CEA dương tính thì bác sĩ sẽ thường chỉ định thêm hàng loạt xét nghiệm để đánh giá "từ đầu tới chân" xem nguyên nhân tăng CEA là ở đâu. Đối với bệnh nhân có khó khăn tài chính thì đây thực sự là thảm hoạ vì ngoài lo lắng, ảnh hưởng tâm lý, họ sẽ tốn hàng triệu tới hàng chục triệu đồng cho các xét nghiệm như CT cản quang hoặc PET/CT, nội soi dạ dày, nội soi đại tràng, siêu âm bụng,... Chưa kể là các xét nghiệm này sẽ có thể được lặp lại hằng năm vì bệnh nhân khó thoát khỏi ám ảnh từ cái tên "chất chỉ thị ung thư", dù nó chả có ý nghĩa chỉ thị đặc hiệu gì như từng được kỳ vọng và nghiên cứu rầm rộ 30-40 năm trước.
Quý độc giả có thể tham khảo khuyến cáo tầm soát ung thư dành cho cộng đồng (đối sách ung thư) ở Nhật Bản, không hề có chất chỉ thị ung thư, xét nghiệm gene hay PET/CT.
Với bản năng lo lắng và tò mò, người nhận kết quả "dương tính" thường sẽ đi đo lại định kỳ xem "nó thế nào rồi" và tiếp tục các khảo sát cho tới khi tìm ra nguyên nhân gì đó. Theo một báo cáo từ Hàn Quốc, sau 5-7 năm theo dõi những người có mức CA19-9 tăng cao mà không phải ung thư, người ta ghi nhận gần 50 bệnh bệnh lành tính, mạn tính khác nhau ở gan, phổi, phụ khoa, tụy, tuyến giáp,...có thể giải thích kết quả này, nhưng cũng có tới gần 25% (tức 1/4) không rõ nguyên nhân là gì!
Nhưng điều đáng báo động nhất là nhiều ca bệnh ung thư thuộc các loại trên, như ung thư đại tràng và ung thư dạ dày lại không hề làm tăng những chất này.
Theo một số nghiên cứu trên ung thư đại tràng, độ nhạy của CEA chỉ tầm 21% cho ung thư giai đoạn I, 39% cho giai đoạn II và 42% đối với giai đoạn III. Nghĩa là, khả năng dự báo ung thư của các chất này thay đổi theo giai đoạn và không hề nhạy cho ung thư giai đoạn sớm.
Cũng theo BS. Quý, việc đi đo và an tâm với chỉ số CEA hay CA19-9 âm tính có thể làm người dân chủ quan, không đi tầm soát bằng các phương pháp tiêu chuẩn, chắc chắn hơn để phát hiện ung thư sớm đường tiêu hoá như tìm máu ẩn trong phân hay nội soi đại tràng và dạ dày.
Khuyến cáo của chuyên gia về tầm soát ung thư
Vì tác hại tăng thêm lo lắng và gián tiếp dẫn đến các xét nghiệm khác gây tổn hao tài chính và ảnh hưởng lên sức khỏe (do biến chứng của các thủ thuật xâm lấn hơn như sinh thiết), Hiệp hội ung thư ở các nước đều đã ra khuyến cáo từ nhiều năm trước: "Chất chỉ thị ung thư không thích hợp cho việc phát hiện sớm ung thư ở người không có triệu chứng. Chỉ nên đo chỉ số này nếu kết quả thăm khám và khảo sát hình ảnh gợi ý nhiều về căn bệnh này".
Vận động Lựa chọn thông minh (Choosing Wisely), với cố gắng giảm thiểu việc chẩn đoán và điều trị thừa/quá mức tại Mỹ, Nhật và Canada cũng nhấn mạnh "Không khuyến khích việc dùng chất chỉ thị ung thư trong tầm soát ung thư".
Theo BS Quý, việc người dân quan tâm tới tầm soát ung thư là một dấu hiệu tốt. Tuy nhiên, tầm soát sai phương pháp, sai đối tượng sẽ gây tác hại rất lớn và lãng phí nên người dân cần được tư vấn bởi các bác sĩ có kiến thức đúng về vấn đề này.
Chia sẻ về vấn đề này, theo PGS.TS.BS. Phạm Cẩm Phương, mỗi xét nghiệm có một giá trị riêng và không phải xét nghiệm máu là có thể tìm ra tất cả các bệnh. Ví dụ, với bệnh ung thư gan có thể sàng lọc phát hiện sớm với đối tượng nguy cơ rất cao, nguy cơ cao gây bệnh như là nam giới trên 40 tuổi có xơ gan, viêm gan B, viêm gan C: việc tầm soát cần siêu âm ổ bụng phối hợp với xét nghiệm máu AFP (hoặc AFP, AFP L3, PIVKA 2 ở những cơ sở có điều kiện thực hiện) mỗi 6 tháng hoặc ngắn hơn 3-4 tháng tuỳ vào từng trường hợp cụ thể mà bác sĩ sẽ hẹn thăm khám… (khi bác sĩ nghi ngờ tình trạng bệnh và cần phải được theo dõi sát hơn).
"Vì vậy, bạn cần đến gặp bác sĩ để được hỏi bệnh, thăm khám, chỉ định các xét nghiệm phù hợp để tầm soát phát hiện sớm bệnh định kì theo hẹn của bác sĩ.". PGS.TS.BS. Phạm Cẩm Phương khuyến cáo.
Mời độc giả xem thêm video:
Bác sĩ khuyến cáo điều cha mẹ nên làm khi trẻ mắc Adenovirus điều trị tại nhà - SKĐS
