Sau một năm làm việc cật lực, với nhà cửa được quét dọn, chỉnh trang, bài trí đẹp mắt trong không khí vui tươi, các món ăn ngày Tết được chuẩn bị chu đáo, trẻ em được chuẩn bị rộn ràng, tíu tít trong bộ quần áo mới màu sắc rực rỡ, thực chất mấy ngày nghỉ đón xuân chính nhằm để tâm hồn ta lắng xuống, hóa giải cái gọi là stress thường xuyên đè nặng lên ta. Đón xuân, ta thường chúc nhau những điều tốt đẹp, trong đó có sức khỏe. Trong chừng mực nào đó, stress trở thành đối nghịch với sức khỏe bởi vì nó triệt tiêu sự thư giãn tâm hồn.
Stress là gì? 
Stress có định nghĩa là lực (force) tác động trên hệ thống sinh học là con người. Stress là những áp lực về mặt tâm lý và những biến động trong gia đình, trong xã hội tác động lên con người gây mất cân bằng. Đáp ứng của con người bị stress là cảm thấy có "sự căng thẳng" và sự mất cân bằng thể hiện trong cơ thể là những biến đổi sinh học, sinh lý nhằm đối phó lại các áp lực, các biến động vừa nêu.
Nhưng stress không phải luôn luôn xấu. Với liều lượng vừa phải, chính stress giúp ta có sự hưng phấn, cảnh giác để đối phó lại tình huống không thuận lợi. Do con người luôn sống trong môi trường có những tác nhân xâm phạm, đặc biệt, các tác nhân xâm phạm về mặt tinh thần, tâm lý. Chính nhờ stress mà ta có những phản ứng cần thiết để đối đầu với các tác nhân xâm phạm đó. Lấy ví dụ trong cuộc sống, mấy ai không từng bị khủng hoảng, khủng hoảng trong công việc làm ăn (như lãnh đạo một công ty có nguy cơ phá sản), trong học tập (sắp đến ngày thi mà còn nhiều bài vở học chưa xong thì đúng là khủng hoảng thật!), trong tình ái (chàng bị nàng gửi tuyệt tình thư sau thời gian rất đỗi mặn nồng...). Nhờ stress, ta có những suy nghĩ tích cực, tìm cách làm chủ thực tế, quyết tâm giải quyết khủng hoảng đó và thường là thành công trong việc vượt qua stress.
Tuy nhiên, nếu stress cứ lặp đi lặp lại và ta không làm chủ được nó, không thích ứng với những biến đổi do nó đưa đến, cơ thể ta sẽ bị rối loạn về mặt thể chất và tâm thần. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh khi bị stress, cơ thể có những biến đổi mà những biến đổi này có thể trở thành nguy cơ gây bệnh như sau:
- Khi bị stress, có sự tăng tiết hormon (nội tiết tố) như các glucocorticoid và adrenalin ở tuyến thượng thận (tuyến nằm trên 2 quả thận) làm cho mạch máu co lại, giữ natri và nước lại trong cơ thể làm bài tiết ít nước tiểu đưa đến tăng huyết áp. Vì vậy, người bị stress thường xuyên dễ có nguy cơ bị tăng huyết áp.
- Khi nồng độ glucocorticoid và adrenalin trong máu cao do stress sẽ ảnh hưởng đến hệ thống miễn dịch (tức hệ thống đề kháng của cơ thể chống lại các mầm bệnh) của cơ thể ta bằng cách làm giảm số lượng bạch cầu trong máu xuống, do đó, người bị stress thường xuyên dễ có nguy cơ bị các bệnh nhiễm trùng (nhiễm khuẩn hay nhiễm siêu vi).
- Khi bị stress, có sự phóng thích insulin hoặc insulin tiết ra đủ nhưng tế bào "lờn" insulin không tiêu thụ được đường glucose dẫn đến tăng lượng đường trong máu, tình trạng này lâu ngày dẫn đến bệnh đái tháo đường týp 2.
- Khi bị stress, có sự rối loạn chuyển hóa chất béo làm tăng lượng triglycerid, tăng lượng cholesterol "xấu" trong máu mà nhiều người gọi là "cao mỡ trong máu" dẫn đến đóng cặn mỡ trong thành động mạch gây vữa xơ động mạch. Người bị stress thường xuyên dễ có nguy cơ bị các bệnh tim mạch, bị đau thắt ngực, nhồi máu cơ tim, bị đột qụy, bị tai biến mạch máu não chính một phần do cao mỡ trong máu.
Ngoài ra các rối loạn thể chất kể trên, stress thường xuyên cũng dễ đưa đến các rối loạn tâm thần như: mất ngủ, suy nhược tâm thần, trầm cảm... Người bị stress thường xuyên cũng thường ăn uống kém, hoạt động thể chất kém và dễ tìm đến rượu, thuốc gây nghiện (có người tìm đến ma tuý) dùng làm phương tiện giảm thiểu stress, do đó dễ trở thành người nghiện.
Hóa giải thế nào?
 |
WHO (Tổ chức Y tế Thế giới) đã định nghĩa về sức khỏe như sau: "Sức khỏe không chỉ là tình trạng không bệnh tật, mà còn là trạng thái hoàn toàn sảng khoái về thể chất, tâm hồn và xã hội". Với định nghĩa như thế, rõ ràng sức khỏe hiểu theo nghĩa toàn diện chỉ có được khi có trạng thái cân bằng hài hòa giữa cá nhân, tập thể và môi trường sống, đặc biệt khi con người thích nghi, làm chủ và hóa giải được stress lúc stress bắt đầu phát triển đến ngưỡng nguy hại. WHO đã xây dựng chương trình cộng tác với các nhà khoa học tại các viện, trường đại học y dược trên thế giới nghiên cứu về stress, các biện pháp phòng chống hay nói khác hơn, nghiên cứu các biện pháp thư giãn tâm hồn. "Chất lượng cuộc sống" là như thế nào sẽ được định nghĩa đầy đủ và định hướng cho việc xuất bản các sách, tài liệu hướng dẫn các thầy cô giáo dạy cho các thanh thiếu niên cách thích ứng và hóa giải stress. Đối với các nhà chuyên môn, sẽ được trang bị kiến thức để nhận diện stress ở một người bệnh, biết các tác hại của nó và hỗ trợ khi người bệnh bị stress hành hạ. Khi người bệnh than phiền về các triệu chứng mất ngủ, tim đập nhanh, buồn vô cớ, lo lắng, hồi hộp... bác sĩ không vội vàng chỉ định ngay thuốc an thần gây ngủ, thuốc chống trầm cảm hoặc người dược sĩ không hướng dẫn dùng ngay thuốc làm giảm các triệu chứng khó chịu, mà các vị này sẽ dành thời gian hỏi han về hoàn cảnh, nguyên nhân gây nên những rối loạn đó (dùng thuốc là việc đến sau). Các nhà chuyên môn phải biết lắng nghe, cảm thông và đưa ra lời khuyên để người bệnh thư giãn, tìm cách khắc phục stress. Đương nhiên các nhà chuyên môn không thay người bệnh đưa ra cách giải quyết các vấn nạn của họ mà chỉ gợi mở, giúp họ thấu hiểu stress để tự thực hiện sự thư giãn, như tự sắp xếp công việc để có thời gian vui chơi, giải trí, chăm sóc gia đình.
Ở ta, có lẽ không thừa nếu các nhà chuyên môn biết vận dụng kinh nghiệm của người xưa trong việc hóa giải stress ở người bệnh. Không phải đợi đến ngày nay, với sự phát triển như vũ bão của khoa học công nghệ đồng thời với nhịp sống căng thẳng ngày càng tăng trên toàn thế giới, người ta mới quan tâm đến stress, đến yếu tố tâm lý - cảm xúc ảnh hưởng đến sức khỏe. Y học cổ truyền phương Đông đã lưu ý vấn đề này từ lâu. Ở nước ta, danh y Tuệ Tĩnh, vào thế kỷ 14, trong tác phẩm Nam dược thần hiệu đã xác định: "thất tình (vui sướng, giận dữ, ưu phiền, sầu thảm, tư lự, sợ hãi, khiếp đảm) là nguyên nhân bên trong của mọi bệnh". Còn danh y Hải Thượng Lãn Ông, vào thế kỷ thứ 17, đã viết trong Vệ sinh yếu quyết đề cập đến việc phòng bệnh có những câu sau đây: