Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) mặc dù bệnh sốt rét đã được cải thiện đáng kể so với trước đây nhưng hiện nay trên toàn cầu vẫn còn 3,2 tỷ người trên 106 quốc gia và vùng lãnh thổ có nguy cơ mắc sốt rét. Đến nay đã có 219 triệu người mắc sốt rét trong đó 435 nghìn người tử vong do sốt rét chủ yếu xảy ra ở trẻ em.
Điểm nóng: Miền Trung, Tây Nguyên và Đông Nam Bộ
Trong buổi lễ phát động hưởng ứng ngày Thế giới Phòng chống Sốt rét (25/4) diễn ra tại huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước, TS. Phùng Đức Truyền, Phó Viện Trưởng Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng, TP.HCM chia sẻ: “Sốt rét là bệnh liên quan trực tiếp đến đời sống khó khăn và đói nghèo. Bệnh đang lưu hành tại nhiều địa phương trong đó khu vực Miền Trung, Tây Nguyên, Đông Nam Bộ là điểm nóng.”
Hiện cả nước có khoảng 12 triệu người đang sống trong vùng sốt rét lưu hành đối mặt với nguy cơ mắc bệnh. Sốt rét vẫn là mối đe dọa và có thể bùng phát trở lại. Dự báo, tình hình sốt rét tại Việt Nam những năm tới có thể diễn biến phức tạp, nguy cơ bệnh sốt rét bùng phát tăng số mắc và tử vong.
Từ năm 2014 - 2016, tình hình sốt rét ở các khu vực có xu hướng giảm, nhưng năm 2017 các chỉ số này lại không ổn định và có xu hướng gia tăng cục bộ (những tháng cuối năm 2017 và đầu năm 2018 tăng rất cao) ở một số điểm. Phạm vi lưu hành bệnh sốt rét ngày càng thu hẹp, tập trung chủ yếu tại các tỉnh Đông Nam Bộ, khu vực biên giới, vùng sâu, vùng xa. Tuy nhiên, đến cuối năm 2018, tình hình sốt rét ổn định, và giảm so với năm 2017.
Một điểm tẩm màn phòng chống sốt rét
Theo TS.BS Quách Ái Đức, Phó giám đốc Sở Y tế tỉnh Bình Phước, đặc thù của tỉnh là có biên giới với Campuchia, nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống, kinh tế còn khó khăn, người dân thường xuyên đi rừng, ngủ rẫy nên nguy cơ mắc bệnh sốt rét luôn ở mức cao.
-Từ những chuyến đi thực địa phòng chống sốt rét tại vùng sâu vùng xa, theo PGS.TS. Lê Thành Đồng, đời sống của bà con còn rất nhiều khó khăn. Nhà ở xa nhưng nhiều cháu phải đi bộ tới trường vì cha mẹ không có điều kiện mua xe cho con. Trẻ phải nghỉ học giữa chừng sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng nhận thức, tiếp cận các vấn đề xã hội trong đó có kiến thức phòng chống dịch bệnh mà sốt rét ở vùng sâu vùng xa là một điển hình.
Bên cạnh đó, theo các chuyên gia về sốt rét, những yếu tố kinh tế, xã hội cũng ảnh hưởng rất nhiều tới tình hình dịch bệnh như biến động dân số ngày càng nhiều vào các vùng sốt rét lưu hành, sinh thái môi trường thay đổi, tỷ lệ hộ nghèo đói ở các vùng đồng bào dân tộc ít người còn cao...
Ký sinh trùng sốt rét gia tăng kháng thuốc
Cuộc chiến đẩy lùi, tiến tới kết thúc bệnh sốt rét vào năm 2030 của Việt Nam đang đối mặt với nhiều khó khăn như: ký sinh trùng P. falciparum kháng thuốc điều trị đặc hiệu; vấn đề điều trị tiệt căn đối với P. vivax không đạt hiệu quả làm cho bệnh sốt rét tồn tại dai dẳng, phức tạp nhiều nơi; muỗi kháng hóa chất; mạng lưới y tế cơ sở vẫn còn hạn chế về trang thiết bị kiến thức; đặc biệt ở những vùng sâu, vùng xa, chất lượng các biện pháp kỹ thuật, trong điều trị, dự phòng chưa cao…
“Muỗi An. epiroticus - véc tơ truyền bệnh sốt rét chính ở đồng bằng Nam Bộ tăng sức chịu đựng và kháng với các hóa chất đang sử dụng hiện nay ở khu vực như Alpha-cypermethrin 30mg/m2, Lambda-cyhalothrin 0,05%, Permethrin 0,75%, ... Sự biến động về môi trường, biến đổi về khí hậu, nhiệt độ tăng lên, diện tích trồng rừng tái sinh, trồng cao su ngày mở rộng, hệ thống kênh mương phong phú, phủ rộng rất thuận lợi cho véc tơ truyền bệnh phát triển,”PGS. Đồng khuyến cáo.
Bên cạnh đó, người dân vẫn còn rất chủ quan trong việc tự bảo vệ khi đi vào vùng sốt rét lưu hành. Trong khi đó sốt rét kháng thuốc có xu hướng tăng và lan rộng như ở huyện Bù Đăng, Bù Gia Mập của tỉnh Bình Phước, nơi vừa là trọng điểm sốt rét của khu vực, sốt rét dai dẳng, sốt rét kháng thuốc; vừa là nơi có sự giao lưu lớn của các cộng đồng, cá nhân vào vùng sốt rét lưu hành, đa dạng, liên tục và phức tạp nhất hiện nay.
“Ý thức phòng bệnh trong cộng đồng còn hạn chế, nhiều người mắc bệnh không đi bác sĩ mà tự ý ở nhà mua thuốc điều trị hoặc tự điều trị bằng các phương pháp chưa được kiểm chứng là nguyên nhân khiến bệnh trở nặng, gây ra tình trạng ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc,” BS. Ái Đức cho biết.
Điều tra ký sinh trùng sốt rét ở vùng có sốt rét lưu hành
Một số địa phương khác như Bình Dương, Đồng Nai, Kiên Giang có sốt rét nội địa, bệnh nhân sốt rét đã điều trị hết nhưng thời gian sau vẫn bị sốt rét trở lại, có bệnh nhân bị sốt rét lặp lại 2 - 3 lần, trong vòng khoảng 1 - 2 năm. Đa số những bệnh nhân tại các tỉnh này là dân đi làm thuê ở Bình Phước, Lâm Đồng, Đắk Lắk, Đắk Nông, Gia Lai, Ninh Thuận, Bình Thuận và từ châu Phi, Angola, Lào, Campuchia, Congo,… trở về. Tất cả tạo ra sự đa dạng về dịch tễ bệnh sốt rét, khó khăn trong việc giám sát, can thiệp các biện pháp phòng chống sốt rét ở khu vực.
“Tình trạng điều trị tiệt căn đối với P. vivax hầu như không bảo đảm, đa số do thời gian điều trị kéo dài (14 ngày), bệnh nhân không uống thuốc đủ ngày, dẫn tới một số lượng lớn P. vivax vẫn tồn tại trong cộng đồng. Năm 2018, tỷ lệ P. vivax chiếm 43,02% (675/1.569),” PGS. Đồng cho biết.
Giám sát trọng điểm sốt rét
Theo PGS.TS. Lê Thành Đồng, để tiến tới loại trừ bệnh sốt rét, ngoài các biện pháp chuyên môn kỹ thuật, cần phải tiếp tục quan tâm đầu tư các nguồn lực, nhất là y tế cơ sở, nơi trực tiếp phát hiện, xử lý ca bệnh, ổ bệnh, nâng cao nhận thức và sự tham gia của nhân dân, đẩy mạnh hơn nữa công tác giám sát, phát hiện ca bệnh, ổ bệnh, xử lý kịp thời, hiệu quả, từng bước đẩy lùi, tiêu diệt bệnh sốt rét ở các địa phương, tiến tới loại trừ bệnh sốt rét ở Việt Nam.
Trong năm 2018, Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng TPHCM đã triển khai công tác phòng chống sốt rét gia tăng tại xã Đắk Ơ, Bù Gia Mập, Phú Nghĩa, huyện Bù Gia Mập, tỉnh Bình Phước; huyện Phú Quốc, Kiên Giang và các tỉnh Bình Dương, Tây Ninh, Đồng Nai, … Bước đầu đã khống chế được sốt rét gia tăng tại các điểm trên. Qua đó, Viện chỉ đạo các địa phương tăng cường các biện pháp phòng chống sốt rét, tập trung giám sát dịch tễ vào các trọng điểm sốt rét, các xã biên giới, xã có nhiều dân di cư, giao lưu vào vùng sốt rét lưu hành …
Đối với các địa phương có sốt rét giảm hoặc không còn sốt rét lưu hành, Viện tăng cường quản lý các đối tượng giao lưu vào vùng sốt rét, kiểm tra và phổ biến các quy định về chẩn đoán, điều trị sốt rét ở các tuyến y tế, đề phòng sốt rét có nguy cơ quay trở lại.
- Nhiều dân tộc định cư tại khu vực, đặc biệt là ở vùng Đông Nam Bộ và Tây Nguyên, nơi có sốt rét lưu hành nặng. Ngoài ra còn có các dân tộc Tày, Nùng, Hmông, Thái, Mường… từ miền Bắc vào định cư sinh sống tập trung ở các tỉnh Đông Nam Bộ và Tây Nguyên.
- Cơ cấu bệnh tật ở khu vực chủ yếu là các bệnh truyền nhiễm, trong đó đa số các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, có số mắc và chết cao, có phạm vi lưu hành rộng do muỗi truyền (sốt xuất huyết, Chikungunya, viêm não Nhật Bản, Zika, sốt rét...); các bệnh phổ biến liên quan đến tập quán lao động và sinh hoạt (giun đũa, giun móc/mỏ, giun tóc, giun kim, giun đũa chó, sán lợn, sán lá gan, sán lá ruột, các bệnh nấm, đơn bào, sởi, tay chân miệng, liên cầu lợn...).
