Rickettsia gây bệnh sốt phát ban cho người do các côn trùng chân đốt truyền bệnh là chấy rận, bọ chét, mò. Bệnh lan truyền trong các vùng kém vệ sinh, môi trường bị ô nhiễm bởi lũ lụt, thiên tai, hạn hán... Tổn thương do bệnh gồm: sốt, phát ban, viêm kết mạc, viêm phổi, viêm não, suy tim, suy thận, mê sảng...
Sốt phát ban do chấy rận truyền bệnh
Rickettsia prowazekii là một loại ký sinh trong cơ thể chấy rận, gây bệnh sốt phát ban cho người do chấy rận cắn. Khi chấy rận cắn, phân của chúng có rickettsia nhiễm vào các vết cắn ngứa làm cho người bị mắc bệnh. Khi thời tiết khô, phân của chấy rận có thể vào cơ thể người qua đường hô hấp. Sau khi khỏi bệnh, rickettsia prowazekii có thể sống sót trong tổ chức bạch huyết của người bệnh. Vì vậy bệnh có thể tái phát sau nhiều năm mà bệnh nhân không hề tiếp xúc với chấy rận.
Biểu hiện: mệt mỏi, ho, đau đầu, đau lưng, đau khớp và đau ngực, sau đó đột ngột sốt cao, nhiệt độ luôn khoảng 40oC, mạch nhiệt phân li, rét run, mệt lả rồi tiến triển tới mê sảng và trạng thái sững sờ, đau đầu nhiều và sốt kéo dài. Có thể gặp viêm kết mạc, nghe kém do tổn thương dây thần kinh số VIII, mặt ửng đỏ, ran ở đáy phổi và thường có lách to. Triệu chứng phát ban: đầu tiên xuất hiện ban dát ở nách, sau đó mọc ở thân mình rồi chân tay nhưng không có ở cổ, mặt, lòng bàn tay, gan bàn chân. Nếu bệnh nặng, ban trở thành xuất huyết, tụt huyết áp, suy thận, bệnh nhân rơi vào trạng thái sững sờ và mê sảng. Trường hợp tự khỏi, triệu chứng bắt đầu giảm từ ngày 13-16 sau khi khởi phát với biểu hiện giảm sốt nhanh.
Xét nghiệm thấy protein và bạch cầu trong nước tiểu, 5-12 ngày sau khởi phát, tìm thấy kháng thể đặc hiệu trong huyết thanh bằng phản ứng kết hợp bổ thể, ngưng kết vi thể, miễn dịch huỳnh quang. Trường hợp nhiễm rickettsia lần đầu, kháng thể xuất hiện sớm là loại IgM. Khi bệnh tái phát (bệnh Brill), kháng thể xuất hiện sớm chủ yếu là IgG. Chụp phim Xquang có thể thấy vùng đông đặc phổi.
Biến chứng: Các biến chứng có thể gặp là bội nhiễm, viêm phổi, viêm phế quản, huyết khối, viêm mạch với tắc mạch lớn, hoạt tử, suy tuần hoàn, viêm cơ tim, viêm não có thể gây tử vong.
Điều trị: Dùng một trong các thuốc kháng sinh như: tetracyclin, 2g/ngày; doxycyclin 0,2g/ngày người lớn; hoặc chloramphenicol, thời gian dùng từ 7-10 ngày. Kết hợp dùng thuốc điều trị triệu chứng sốt ho nếu có.
Phòng bệnh bằng cách diệt chấy rận bằng thuốc diệt côn trùng, luộc quần áo của bệnh nhân và những người trong ổ dịch.
Sốt phát ban do bọ chét truyền bệnh (sốt chuột)
Mầm bệnh là rickettsia typhi được truyền từ con chuột này sang con chuột khác (có thể cả động vật có vú nhỏ khác) do bọ chét. Người mắc bệnh là do bọ chét đốt, đồng thời ỉa ra phân có rickettsia trong khi hút máu.
Biểu hiện bệnh gần giống như sốt phát ban do chấy rận, nhưng nhẹ hơn. Hội chứng nhiễm khuẩn, nhiễm độc: thường sốt cao quanh 40oC nhưng không phân li với mạch, đau đầu nhiều. Ban xuất hiện ngày thứ 6 của bệnh, lúc đầu là ban dát, sau là dát và sẩn mọc ở toàn thân kể cả đầu, mặt, gan bàn tay, chân. Bệnh thường kéo dài 12-14 ngày thì hết sốt, các triệu chứng cũng lui và thường không có biến chứng. Trường hợp nặng thường chỉ gặp ở người già, người suy giảm miễn dịch với các biểu hiện: viêm não, viêm cơ tim, mất nước nặng. Xét nghiệm tìm được kháng thể đặc hiệu với R.typhi trong huyết thanh bệnh nhân bằng phản ứng cố định bổ thể hoặc miễn dịch huỳnh quang.
Điều trị bệnh giống như điều trị sốt phát ban do chấy rận. Phòng bệnh diệt chuột, diệt bọ chét bằng thuốc diệt côn trùng, chống bọ chét đốt.
Sốt phát ban do mò truyền (sốt Tsutsugamushi)
Sốt phát ban do mầm bệnh là Orientia Tsutsugamushi, ký sinh chủ yếu ở loại gặm nhấm, thỏ, lợn, chim, chó, gà... bệnh truyền sang người qua vật trung gian là mò. Những con mò mang mầm bệnh sống trên cây đốt những người sinh hoạt hay lao động ở gần nơi chúng trú ẩn mà truyền bệnh. Nếu lũ lụt, loài mò khuếch tán theo vật chủ ra khắp vùng bị lụt nên nhiều người có thể bị mò đốt và phát bệnh.
Biểu hiện: Sau 8-21 ngày ủ bệnh, bệnh nhân xuất hiện các triệu chứng: mệt mỏi, ớn lạnh, đau đầu nhiều và đau lưng. Tại vết đốt, sẩn tiến triển thành vùng hoại tử đen dẹt, hạch to đau tại chỗ, có thể hạch to toàn thân. Sốt tăng dần, rồi sốt cao liên tục xung quanh 40oC, mạch nhiệt phân li giống thương hàn. Sau sốt một tuần xuất hiện ban dát chủ yếu ở thân mình, ban tồn tại từ vài giờ tới 1 tuần. Trong tuần thứ 2 hoặc thứ 3 có thể xuất hiện viêm phổi, viêm cơ tim, suy tim, viêm não hoặc màng não, đau bụng cấp, viêm gan u hạt hoặc suy thận.
Trong những ngày đầu của bệnh, có thể phân lập được rickettsia từ máu bằng việc cấy truyền trên chuột. Tìm kháng thể bằng xét nghiệm gắn huỳnh quang, phản ứng kết hợp bổ thể.
Chẩn đoán phân biệt với bệnh: leptospira, thương hàn, Dengue, sốt rét và các bệnh do rickettsia khác. Bệnh sốt phát ban do mò truyền được coi là một nguyên nhân gây sốt nhiệt đới không tìm được nguyên nhân, đặc biệt là ở trẻ em. Khi ban xuất hiện trong thời gian ngắn và không có hoại tử tại vết đốt thì kết quả xét nghiệm là tốt nhất để chẩn đoán bệnh.
Điều trị và tiên lượng: Nếu bệnh nhân không được điều trị, sốt có thể giảm sau 2 tuần, nhưng tỷ lệ tử vong từ 10-30%. Điều trị bằng doxycyclin hoặc chloramphenicol làm giảm đáng kể tỷ lệ tử vong và tái phát. Azithromycin dùng để điều trị cho trẻ em, phụ nữ có thai và những bệnh nhân kháng thuốc.
Phòng bệnh: Diệt loài gặm nhấm như chuột, thỏ. Dùng hóa chất diệt mò ở môi trường hoặc trên lông vật nuôi: chó, thỏ, gà, lợn. Xua đuổi côn trùng trên quần áo và bảo vệ da tránh bị mò đốt. Đối với người tiếp xúc với mầm bệnh trong thời gian ngắn có thể dùng doxycyclin 200mg mỗi tuần để phòng bệnh.
BS. Trần Thanh Tâm