Có thể nói, thời gian qua nhiều sự việc trùng tu, tôn tạo di tích lịch sử văn hóa theo kiểu làm mới hoặc... phá cảnh quan vẫn xảy ra ở nước ta khiến dư luận hết sức bức xúc. Trong năm 2015 và những ngày đầu năm 2016 vẫn thấy “nóng” việc trùng tu, tôn tạo di tích trái với phê duyệt của các cơ quan chức năng, qua đó làm mờ đi những giá trị truyền thống.
Sai phạm có tính hệ thống
Có thể nói, ở nước ta năm nào cũng xảy ra nhiều vụ việc trùng tu, tôn tạo di tích có dấu hiệu sai phạm làm nóng dư luận, điển hình ở Hà Nội. Theo đó, vụ trùng tu đình Quang Húc (xã Đông Quang, Ba Vì, Hà Nội) kiểu như...phá đã khiến ngôi đình gần 400 năm tuổi với nét truyền thống và cổ kính, có nhiều giá trị cả về lịch sử và mỹ thuật rơi vào tình trạng tan hoang.
Hương nghiêm Pháp đường – Công trình xây mới có nhiều sai phạm ở khu di tích chùa Hương.
Bên cạnh đó, một di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, nơi đã xảy ra vụ trùng tu, tôn tạo sai phạm nghiêm trọng vào năm 2012, trong năm qua tiếp tục có những sai phạm trùng tu mới. Tháng 10/2015, cơ quan chức năng ngành văn hóa và các chuyên gia di sản nhấn mạnh, việc tu sửa cấp thiết vườn Tháp và mái nhà Ni ở chùa cổ Trăm Gian trước đó chưa thực hiện đúng phương án đã được duyệt. Phần tường bao phía trước vẫn giữ hình thức bổ trụ có đắp hình búp sen, nhưng chất liệu gạch thay bằng đá và bổ sung trang trí trong các khuôn tường bao. Nhà Ni được tôn tạo từ 5 gian thành 6 gian. Tại vườn Tháp có 2 tháp nhỏ tu sửa không đúng nguyên trạng.
Gần đây nhất, việc xây mới di tích làm mất đi không gian văn hóa truyền thống xảy ra ở khu di tích chùa Hương (huyện Mỹ Đức, Hà Nội). Cuối năm 2015, Đoàn thanh tra của Bộ VH-TT&DL và các đơn vị liên quan đã kiểm tra công trình xây dựng Hương nghiêm Pháp đường gần chùa Thiên Trù, thuộc khu di tích thắng cảnh Hương Sơn. Qua kiểm tra hiện trạng Hương nghiêm Pháp đường phía bên phải chùa Thiên Trù, Đoàn thanh tra của Sở Văn hóa - Thể thao Hà Nội cùng Ủy ban Hội đồng Di sản quốc gia nhận thấy công trình được xây với quy mô lớn, cao 3 tầng, to hơn chùa Thiên Trù, không hài hòa với không gian tôn nghiêm của di tích. Một chuyên gia về di sản gọi các sai phạm ở chùa Hương là thiếu tầm nhìn, “mang tính truyền thống, có hệ thống”. Bên cạnh đó, PGS.TS. Trần Lâm Biền (Hội đồng Di sản quốc gia) còn chỉ ra một loạt chi tiết kiến trúc không đúng truyền thống ở công trình Hương nghiêm Pháp đường như các con giống ở rãnh thoát nước mang yếu tố ngoại lai, các tháp đá 11 tầng đặt trang trí tiền sảnh và các bên thể hiện sai yếu tố văn hóa người Việt. Đánh giá tổng thể công trình, các chuyên gia đều nhận định kết cấu đồ sộ, có phần thô, kệch cỡm.
Không chỉ có ở Hà Nội, một số vụ trùng tu di tích làm nóng dư luận thời gian qua còn diễn ra tại khu di tích Yên Tử (Quảng Ninh) với tháp Am Dược có phần móng là những khối đá cổ đã bị đào tung lên để xây mới hoàn toàn, vườn tháp Huệ Quang cùng khá nhiều lăng mộ được xây mới, chùa Một Mái sau khi trùng tu thì mới và rộng hơn... Hoặc 3 công trình lớn ở TP.HCM được trùng tu trong năm qua là trụ sở Tòa án Nhân dân - di tích lịch sử cấp quốc gia hơn 130 năm tuổi, Nhà thờ Đức Bà (135 năm tuổi) và Trường THPT Lê Hồng Phong (88 năm) cũng có dấu hiệu làm mới.
Thận trọng sửa sai
Trong nhiều vụ việc về trùng tu, tôn tạo di tích kể trên, thì việc xây mới công trình Hương nghiêm Pháp đường ở khu di tích chùa Hương vẫn đang thu hút dư luận hơn cả. Trong một hội nghị của Sở Văn hóa - Thể thao Hà Nội gần đây, ông Trương Minh Tiến - Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao Hà Nội cho biết sẽ báo cáo UBND TP. Hà Nội, Bộ VH-TT&DL về phương án xử lý những sai phạm trong việc xây mới, trùng tu, tôn tạo một số hạng mục ở chùa Hương. Theo ông Tiến, từ nay đến trước Tết Nguyên đán 2016, Sở đề nghị UBND huyện Mỹ Đức lập hội đồng đánh giá các cấu kiện hạ giải của gác chuông, trả lại màu sơn truyền thống. Với công trình nhà khách (thực tế là Hương nghiêm Pháp đường - PV), trước mắt khắc phục bằng cách bỏ toàn bộ tháp đá cao 11 tầng, thay bằng các chậu hoa nhỏ, sơn lại bề mặt tòa nhà. Sau đó, huyện Mỹ Đức phải đề xuất phương án thiết kế chỉnh sửa toàn bộ, chi tiết công trình để báo cáo Sở, Bộ, khi được đồng ý mới tiến hành thi công.
Trong khi đó, đại diện Ban quản lý Di tích, Danh thắng Hà Nội đưa ra các đề xuất với những công trình xây mới, tôn tạo của chùa Hương là cần giảm bớt diện tích lát sân bằng gạch đá bóng, đồng thời loại bỏ toàn bộ các con giống không đúng truyền thống, thiết kế điều chỉnh toàn bộ bờ nóc, lan can. Sơn lại toàn bộ công trình Hương nghiêm Pháp đường thành màu trung tính, để không gây tức mắt du khách. Có đồng quan điểm, PGS.TS. Trần Lâm Biền cho rằng, các chi tiết như đầu trụ lan can thuộc kiến trúc đền, cung điện mang yếu tố nước ngoài cần thay bằng những con trụ để đặt bộ lá sen úp có đường gân đảm bảo yếu tố văn hóa nhà Phật, đồng thời cần phải bỏ toàn bộ số tháp đá nhỏ trang trí cao 11 tầng để thay bằng các chậu hoa nhỏ nhằm tăng diện tích xanh để ngăn cách khu công trình sai phạm này với các kiến trúc của chùa chính.
Và hầu hết các nhà khoa học đều cho rằng, tất cả chi tiết chỉnh sửa trong những sai phạm ở khu di tích chùa Hương vừa qua đều phải có thiết kế do các kiến trúc sư hiểu biết về đạo Phật thực hiện, đặc biệt phải có sự phê duyệt của cơ quan chức năng để không lặp lại hiện tượng sai phạm.