(Phiếm luận sự học)
1. Khi Rắn trong vườn Eden tỉ tê dụ dỗ Eva ăn trái cấm, nó đã xui Người phạm tội tổ tông. Trái táo vườn trời, Người ăn, đã đưa Người xuống hạ giới. Nhưng Người đã nhờ trái táo đó mà có được sức mạnh và quyền năng ngang Chúa: ăn trái cấm người có tri thức, hiểu biết, nhận thức. Trái tri thức, nhờ Rắn, Người đã được biết, đã được hưởng. Chúa nổi giận, đuổi Eva cùng Adam xuống trần, bắt phải lao khổ mà sống. Và Chúa đã trừng phạt Rắn tội đã đem lại hiểu biết cho Người bằng cách bắt bò luồn chui nhủi. Nhưng Người biết ơn Rắn đã cho mình cơ hội thành Người.
2. Từ đó Người là sinh vật có tư duy. Người là cây sậy, nhưng là cây sậy có tư duy (Pascal). Tôi tư duy, vậy tôi tồn tại (Descartes). Con người tư duy bằng những tri thức lấy từ cuộc đời, từ sách vở, thông qua sự học tập, học hỏi. Học vấn giúp Người đứng thẳng chân trên mặt đất, vươn cao đầu tới trời mây. Người không là Rắn, Người muốn là Rồng. Rồng không có thực trong vũ trụ, nhưng nó là hiện hữu của khát vọng bay bổng vươn cao tung hoành phỉ chí của con người. Ngày xưa đi học đi thi là “cá vượt Vũ Môn” để hóa rồng, tức từ người học trò trở thành người tài giỏi, đỗ đạt bằng cấp, bắt đầu ra bay nhảy thi thố tài năng ở đời. Và nếu Rồng - Mây gặp hội thì sở học có điều kiện đem ra thực hiện, mà sự giúp ích cho đời cho người có thể thiết thực và lớn lao. Cố nhiên, Vũ Môn là cái thác thử tài thực sự, muốn qua nó thì phải nhảy cao vọt lên, chứ không phải luồn lách ở dưới.
Rồng rắn lên mây.Tranh dân gian Hàng Trống. |
Sau khi đến gặp Lão Tử về, thầy Khổng nói với các môn sinh: “Loài chim ta biết nó bay được, loài cá ta biết nó lội được, loài thú ta biết nó chạy được. Chạy thì ta dùng lưới để bẫy, lội thì ta dùng câu để bắt, bay thì ta dùng tên để bắn. Đến loài Rồng cưỡi gió mây mà lên trời thì ta không sao biết được. Hôm nay ta gặp Lão Tử. Ông là con Rồng chăng?”. Khổng Tử là bậc thầy suốt đời
“Học nhi bất yếm, hối nhân bất quyện” (học không chán, dạy người không mỏi), môn sinh ông có hơn ba nghìn người, bảy mươi hai người thành đạt lớn, trong đó có những tên tuổi thành tấm gương truyền tụng muôn đời. Lối học ngày xưa ấy là
“học chí như ngu thị vị hiền” (học đến như ngu là thành bậc hiền). “Ngu” ở đây không phải là ngu dốt, mà là thông đạt, hiểu thấu, nắm chắc, biết rõ.
Khổng Tử được hậu thế lưu danh là “vạn thế sư biểu” (bậc thầy muôn đời) vì chất lượng dạy và học của mình, vì kết quả giáo dục của mình. Lão Tử siêu việt ở cái câu: “Đạo khả đạo phi thường đạo, Danh khả danh phi thường danh” không chỉ ở nội dung uyên áo thâm hậu về triết học, mà cả ở nội dung giáo dục. Nhiều người học thời nay hay “khả đạo” và “khả danh” lắm. Đâu đó ở thế giới người hiền Lão Tử nhìn về cười thương mà rằng “đại phương vô ngung” (hình vuông lớn thì không có góc).
4. Bởi phàm là loài bò thì không biết bay. Sự học có kiểu Rắn kiểu Rồng. Một nền giáo dục muốn tạo ra Rồng, muốn dùng học vấn đưa đất nước lên thế Rồng bay, nhưng nếu dạy, và học, và đào tạo, theo cách Rắn thì sẽ cho ra những sản phẩm vỏ Rồng xác Rắn không thể cất mình lên được, nói chi tới cất cánh. Hiện tượng học chạy theo bằng cấp, chuộng hư danh tước vị, đang có nguy cơ lan tràn hiện nay, đấy có thể gọi là hiện tượng “rắn lột xác”. Nhưng dù da Rắn có thay mới, xác Rắn vẫn hoàn xác Rắn, không thể lột mà hóa Rồng được. Khá nhan nhản bây giờ các học vị sau đại học trên các phương tiện thông tin đại chúng, các tấm danh thiếp, các cuộc hội họp hội thảo lễ lạt.
Đến như trên trang bìa sách vốn thông lệ quốc tế là chỉ đề tên tác giả không thôi, nhưng ở ta phá lệ, tự lập một kiểu riêng, cứ là phải đề học vị kèm theo tên ngay ngoài bìa. Ôi, không chưng ra thì người ta không biết! Và mới đây là cái danh “viện sĩ” gây thực giả lẫn lộn. Người đàng hoàng chân chính được nhận danh hiệu đàng hoàng chân chính thì khiêm nhường, im lặng làm việc, sáng tạo, cống hiến. Kẻ đầu cơ trục lợi mua danh chạy vị thì rùm beng ầm ĩ, nào là những Viện Hàn lâm này nọ, thứ nhất, đầu tiên. Khổ thay cái chữ tây “Academia” bị nhập tịch tiếng Việt không chính danh.
5. “Trứng Rồng lại nở ra Rồng, liu điu lại nở ra dòng liu điu”, câu ca dao đã khẳng định một sự thật, ở đây là sự thật của sự học. Rồng rắn lên mây là một trò chơi trẻ con, không nên biến nó thành chất lượng của một nền giáo dục. Nói thẳng ra, nền giáo dục nước nhà không nên chơi cái trò Rồng rắn lên mây, hại cho dân cho nước. Nhất là lúc mở đầu một thế kỷ và thiên niên kỷ mới, khi kinh tế tri thức đang là một đòi hỏi bức xúc của nước nhà. Người Việt là con Rồng cháu Tiên, kinh đô Việt là Rồng lên, chúng ta phải hóa Rồng cho giang sơn đất nước. Muốn vậy, nền giáo dục phải ấp nở được những con rồng thực sự.
Rắn thì bò, còn Rồng thì bay.
Nhìn vào thực trạng giáo dục của ta hiện thời thì thấy cảnh “rồng rắn lên mây” đang diễn ra. Nào ai chơi trò này, mời vào.
Hà Nội những năm hai ngàn
Phạm Xuân Nguyên
