Rối loạn tuyến thượng thận: 'bệnh ẩn' khiến người cao tuổi kiệt sức

Ở người cao tuổi, tuyến thượng thận suy yếu khiến cơ thể không sản xuất đủ hormon thiết yếu như cortisol và aldosterone. Đây là những chất đóng vai trò duy trì năng lượng, huyết áp và phản ứng với stress. Khi chức năng này rối loạn, người bệnh có thể kiệt sức, tụt huyết áp, thậm chí rơi vào cơn nguy kịch nếu không được phát hiện kịp thời.

Chức năng tuyến thượng thận 

Tuyến thượng thận nằm phía trên mỗi quả thận, gồm vỏ và tủy thượng thận. Vỏ tuyến tiết các hormon glucocorticoid (cortisol), mineralocorticoid (aldosterone) và androgen nhỏ. Cortisol điều hòa đáp ứng stress, chuyển hóa glucose, ức chế viêm; aldosterone điều hòa cân bằng muối – nước và huyết áp.

Khi tuyến thượng thận (hoặc hệ trục hạ đồi – tuyến yên) hoạt động kém, cơ thể thiếu cortisol và/hoặc aldosterone — tình trạng này gọi là suy thượng thận (adrenal insufficiency). Ở người cao tuổi, việc suy giảm chức năng thượng thận có thể trầm trọng hơn do quá trình lão hóa, bệnh nền và tác dụng phụ của thuốc.

Phân loại rối loạn và cơ chế bệnh suy thượng thận

Suy thượng thận chia làm ba loại chính:

• Suy thượng thận nguyên phát (primary adrenal insufficiency / Addison's disease): tổn thương trực tiếp vỏ tuyến thượng thận khiến giảm sản xuất cortisol và aldosterone.
• Suy thượng thận thứ phát (secondary adrenal insufficiency): do tuyến yên không tiết đủ ACTH (hormone kích thích vỏ thượng thận), chủ yếu ảnh hưởng đến cortisol; aldosterone thường ít bị ảnh hưởng vì được điều hòa nhiều hơn bởi hệ renin-angiotensin.
• Suy thượng thận thứ ba (tertiary): do nguyên nhân từ hạ đồi (ví dụ dùng glucocorticoid dài ngày làm ức chế trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận).

Với tuổi càng cao, cấu trúc và đáp ứng của tuyến thượng thận vốn đã thay đổi: sản xuất aldosterone giảm, khả năng đáp ứng với stress suy giảm, và dự trữ hormon thu hẹp hơn. Những thay đổi này làm người cao tuổi dễ bị ảnh hưởng nghiêm trọng khi tuyến thượng thận bị tổn thương thêm. 

Biểu hiện và mức độ nghiêm trọng

Ở người cao tuổi, biểu hiện suy thượng thận thường mơ hồ và dễ nhầm lẫn với các triệu chứng già hóa hoặc bệnh nền:

• Mệt mỏi kéo dài, yếu cơ, giảm năng lượng
• Chán ăn, sút cân
• Buồn nôn, đau bụng không rõ nguyên nhân
• Hoa mắt khi đứng lên (huyết áp thấp tư thế), chóng mặt
• Hạ huyết áp mạn tính, đôi khi hạ đường huyết
• Rối loạn điện giải: natri thấp, kali cao (trong trường hợp suy nguyên phát có tổn thương aldosterone)
• Thỉnh thoảng có thể biểu hiện như một cuộc khủng hoảng thượng thận (adrenal crisis) — lúc này xuất hiện tụt huyết áp đột ngột, mất ý thức, sốc — là cấp cứu nội khoa nguy hiểm đến tính mạng.
• Khi người già bị stress (nhiễm trùng, chấn thương, phẫu thuật), nếu tuyến thượng thận không đáp ứng được nhu cầu tăng hormon, họ có nguy cơ cao rơi vào khủng hoảng.

Chẩn đoán suy thượng thận ở người cao tuổi thường bị trì hoãn vì triệu chứng không rõ rệt và dễ bị nhầm lẫn. Để chẩn đoán, bác sĩ nội tiết sẽ kết hợp:

• Xét nghiệm máu ban đầu: đo cortisol huyết thanh lúc sáng sớm, ACTH, natri, kali.
• Test kích thích (ACTH stimulation test): tiêm ACTH và đo đáp ứng cortisol — nếu tăng rất ít, chứng tỏ tuyến thượng thận không đáp ứng tốt.
• Định loại suy nguyên phát hay thứ phát: dựa vào nồng độ ACTH, renin, aldosterone (nếu cần).
• Xét nghiệm bổ sung: hình ảnh tuyến thượng thận (CT/MRI) để tìm tổn thương, tự miễn, lao, di căn.
• Đánh giá tình trạng đáp ứng stress: nếu người bệnh có bệnh cấp tính, huyết áp thấp không đáp ứng liệu pháp thông thường, cần nghĩ tới khủng hoảng thượng thận.

Việc chẩn đoán sớm và phân loại đúng là chìa khóa để điều trị hiệu quả.

Điều trị và quản lý

Điều trị suy thượng thận thường là liệu pháp thay thế hormon:

• Glucocorticoid thay thế: hydrocortisone thường được lựa chọn, chia liều để mô phỏng nhịp sinh học.
• Mineralocorticoid (fludrocortisone): cần thiết nếu suy nguyên phát (Addison) để điều chỉnh natri – kali và giữ huyết áp.
• Điều chỉnh liều khi có stress: khi người bệnh bị sốt, nhiễm trùng hoặc phẫu thuật, cần tăng liều glucocorticoid tạm thời (sick-day rules).
• Theo dõi điện giải, huyết áp, cân nặng và các phản ứng phụ: phải điều chỉnh liều nếu có suy thận, suy gan hoặc tương tác thuốc.
• Giáo dục người bệnh và người nhà: mang thẻ bệnh nhân suy thượng thận, biết cách tự điều chỉnh liều khi bị ốm, mang theo thuốc dự phòng (injection hydrocortisone khẩn cấp) khi ra ngoài.
• Theo dõi lâu dài: định kỳ đánh giá chức năng hormon, kiểm tra tim mạch, thận, mật độ xương vì dùng glucocorticoid lâu dài có thể gây loãng xương, tiểu đường, tăng huyết áp.

Mức độ nguy hiểm ở người cao tuổi

Ở người cao tuổi, rối loạn chức năng tuyến thượng thận đặc biệt nguy hiểm vì:

• Khả năng đáp ứng hormon thấp hơn, nên họ dễ bị khủng hoảng sau các stress.
• Nhiều bệnh nền cùng tồn tại (tim mạch, thận, mạch máu) làm cho các triệu chứng như hạ huyết áp, mất cân, mệt mỏi dễ dẫn đến suy đa tạng. 
• Chẩn đoán muộn do biểu hiện mơ hồ khiến khi phát hiện bệnh đã tiến triển nặng, gây tỷ lệ tử vong cao hơn so với người trẻ tuổi.

Trên thực tế, người cao tuổi chiếm tỉ lệ nhập viện cao hơn khi bị khủng hoảng thượng thận và thường phải nằm lâu hơn. Ngoài ra, việc sử dụng nhiều thuốc khác nhau dễ dẫn đến tương tác thuốc, gây khó khăn trong cân chỉnh liều hormon thay thế.

Rối loạn chức năng tuyến thượng thận là căn bệnh hiếm nhưng có thể gây hậu quả nghiêm trọng, đặc biệt trong nhóm người cao tuổi. Triệu chứng thường mơ hồ và dễ bị nhầm lẫn với các bệnh khác. Phát hiện sớm, chẩn đoán chính xác và điều trị thay thế hormon đúng cách là chìa khóa để biến căn bệnh này từ "kẻ thầm lặng" thành được kiểm soát tốt, giúp người già sống khỏe mạnh và giảm rủi ro biến chứng.

Vì sao uống 'thuốc bổ' lại nguy hiểm cho người bệnh thận?

SKĐS – Nhiều bệnh nhân thận tin rằng uống thêm thuốc bổ hoặc thực phẩm chức năng sẽ giúp bệnh mau hồi phục. Tuy nhiên, đây lại có thể là một trong những nguyên nhân làm thận tổn thương nặng hơn. Vì sao lại như vậy và làm thế nào để phòng tránh?