Hiểu rõ cơ chế rối loạn hấp thu và những thách thức trong chăm sóc dinh dưỡng sẽ giúp các nhà lâm sàng và chuyên gia dinh dưỡng xây dựng chiến lược can thiệp phù hợp nhằm cải thiện chất lượng sống cho trẻ.
1. Vì sao trẻ nhiễm HIV gặp rối loạn hấp thu?
Có nhiều nguyên nhân gây ra tình trạng rối loạn hấp thu ở trẻ nhiễm HIV, bao gồm:
- Tác động trực tiếp của HIV lên đường ruột: HIV có thể gây tổn thương trực tiếp niêm mạc ruột, làm thay đổi cấu trúc nhung mao ruột và giảm diện tích hấp thu. Bên cạnh đó, sự phá hủy tế bào lympho CD4 trong hệ miễn dịch ruột làm giảm khả năng bảo vệ niêm mạc, tạo điều kiện cho vi khuẩn và ký sinh trùng phát triển, gây viêm mạn tính.
- Nhiễm trùng cơ hội: Tiêu chảy kéo dài do vi khuẩn, virus (rotavirus, adenovirus) hoặc ký sinh trùng (Cryptosporidium, Giardia) thường gặp ở trẻ nhiễm HIV. Tình trạng nhiễm trùng cơ hội làm mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột, giảm enzym tiêu hóa và kém hấp thu chất dinh dưỡng ở trẻ nhiễm HIV.
- Tác dụng phụ của thuốc ARV: Một số thuốc ARV, đặc biệt nhóm protease inhibitors, gây buồn nôn, nôn ói, rối loạn tiêu hóa, từ đó làm giảm khả năng dung nạp và hấp thu dưỡng chất. Dùng thuốc ARV kéo dài cũng có thể ảnh hưởng đến chuyển hóa lipid và glucose, tạo thêm gánh nặng dinh dưỡng.
- Yếu tố dinh dưỡng và thức ăn: Chế độ ăn nghèo nàn, không đủ đa dạng làm tăng nguy cơ thiếu hụt vi chất. Khi kết hợp với tình trạng kém hấp thu, mức thiếu hụt trở nên trầm trọng hơn. Không chỉ thế, thực phẩm nhiễm khuẩn, nguồn nước không an toàn làm gia tăng tần suất tiêu chảy, càng làm nặng thêm tình trạng hấp thu kém ở trẻ nhiễm HIV.
Sử dụng thuốc ARV có thể gây ra tình trạng rối loạn hấp thu ở trẻ nhiễm HIV.
2. Hậu quả của rối loạn hấp thu ở trẻ nhiễm HIV
Trẻ nhiễm HIV có nguy cơ đối diện với nhiều vấn đề sức khỏe, trong đó có rối loạn hấp thu. Tình trạng này có thể khiến trẻ thiếu năng lượng và protein với biểu hiện trẻ dễ sụt cân, gầy còm, thấp còi do không hấp thu được năng lượng cần thiết và mất khối cơ làm giảm sức đề kháng, tăng nguy cơ biến chứng, thậm chí tử vong.
Bên cạnh đó, rối loạn hấp thu còn gây thiếu vi chất dinh dưỡng. Khi thiếu vitamin A, D, E, K, là các vitamin tan trong chất béo thường kém hấp thu, gây suy giảm miễn dịch, loãng xương và rối loạn đông máu. Thiếu kẽm làm trẻ dễ bị tiêu chảy kéo dài, trong khi thiếu sắt gây thiếu máu, mệt mỏi. Khi không có đủ canxi và vitamin D dẫn đến nguy cơ giảm mật độ xương cao hơn, đặc biệt khi dùng ARV kéo dài.
Nghiêm trọng hơn, tình trạng rối loạn hấp thu còn ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị HIV. Kém hấp thu làm giảm sinh khả dụng của thuốc ARV, khiến nồng độ thuốc trong máu không đạt ngưỡng, tăng nguy cơ kháng thuốc. Thiếu hụt dinh dưỡng làm suy giảm đáp ứng miễn dịch, khiến trẻ dễ mắc thêm nhiễm trùng cơ hội.
3. Thách thức trong chăm sóc dinh dưỡng cho trẻ nhiễm HIV có rối loạn hấp thu
- Phát hiện khó khăn: Rối loạn hấp thu ở trẻ nhiễm HIV không phải lúc nào cũng có triệu chứng rõ rệt. Nhiều trẻ chỉ biểu hiện bằng chậm tăng cân hoặc thiếu vi chất kín đáo. Không chỉ thế, công cụ đánh giá tại các cơ sở y tế tuyến dưới còn hạn chế, chủ yếu dựa vào quan sát lâm sàng và biểu đồ tăng trưởng.
- Tính phức tạp trong nhu cầu dinh dưỡng: Trẻ vừa cần năng lượng cao hơn bình thường để chống lại nhiễm trùng, vừa bị hạn chế khả năng hấp thu, dẫn đến khoảng cách lớn giữa nhu cầu và khả năng đáp ứng. Do đó, việc tính toán chế độ ăn cần cá thể hóa, nhưng nhân lực dinh dưỡng tại nhiều cơ sở còn thiếu.
- Quản lý tiêu chảy và nhiễm trùng tái diễn: Tiêu chảy kéo dài gây mất nước, điện giải và làm nặng thêm tình trạng suy dinh dưỡng. Quản lý tiêu chảy ở trẻ nhiễm HIV thường khó khăn hơn do đa tác nhân gây bệnh và khả năng hồi phục niêm mạc ruột kém.
- Yếu tố kinh tế – xã hội: Nhiều gia đình có trẻ nhiễm HIV rơi vào hoàn cảnh nghèo khó, thiếu an ninh lương thực. Điều này dẫn đến khả năng tiếp cận thực phẩm giàu dinh dưỡng và an toàn còn hạn chế, trong khi đó nhu cầu chăm sóc lại cao hơn.
- Tác động tâm lý – xã hội: Kỳ thị xã hội khiến gia đình ít tìm đến dịch vụ y tế và hỗ trợ dinh dưỡng. Trẻ lớn hơn có thể gặp khó khăn về tâm lý, dẫn đến chán ăn và giảm tuân thủ chế độ dinh dưỡng.
4. Giải pháp nào khắc phục rối loạn hấp thu ở trẻ nhiễm HIV
Với các trường hợp trẻ nhiễm HIV có rối loạn hấp thu cần tăng cường năng lượng và mật độ dinh dưỡng bằng cách chế biến thức ăn đặc hơn, giàu năng lượng (thêm dầu, bơ, sữa vào khẩu phần); chia thành nhiều bữa nhỏ trong ngày để dễ dung nạp; ưu tiên thực phẩm mềm, dễ tiêu hóa cho trẻ tiêu chảy kéo dài.
Bên cạnh đó là bổ sung vi chất như các vitamin tan trong dầu (A, D, E, K) ở dạng dễ hấp thu. bổ sung kẽm trong điều trị và dự phòng tiêu chảy, định kỳ đánh giá thiếu máu và bổ sung sắt, kết hợp vitamin C để tăng hấp thu.
Ngoài ra, cần trợ điều trị tiêu chảy và phục hồi chức năng ruột, điều trị nhiễm trùng cơ hội kịp thời, bù nước và điện giải bằng dung dịch oresol hoặc đường uống bổ sung kẽm, cân nhắc dùng men vi sinh hoặc thực phẩm bổ sung synbiotic để tái cân bằng hệ vi khuẩn đường ruột.
Một trong những giải pháp từ gia đinh và xã hội để khắc phục tình trạng rối loạn hấp thu ở trẻ nhiễm HIV là tích hợp tư vấn dinh dưỡng vào quản lý ARV, đánh giá tình trạng dinh dưỡng song song với theo dõi tải lượng virus, tư vấn cha mẹ cách chế biến thực phẩm phù hợp với tác dụng phụ của thuốc (ví dụ: ăn nhạt khi buồn nôn, tránh đồ nhiều dầu khi rối loạn mỡ máu).
Đồng thời triển khai các chương trình hỗ trợ lương thực và thực phẩm giàu dinh dưỡng cho gia đình khó khăn; giảm kỳ thị, tạo môi trường hòa nhập để trẻ được chăm sóc liên tục; đào tạo cán bộ y tế tuyến cơ sở về nhận diện và xử trí rối loạn hấp thu.
