Giọng hát cao như chim, véo von như họa mi, bay bổng như sáo diều, ngọt ngào như mía đường Tây Nguyên. Rơ Cham Phieng, cái tên đầy xa lạ nhưng giọng hát sao cuốn hút lòng người đến vậy.
Năm 2013, tôi có dịp ngồi chung xe với Rơ Cham Phieng cùng các bạn văn nghệ sĩ đi Hà Giang. Từ dạo ấy, ấn tượng về Rơ Cham Phieng cứ day dứt tôi mãi. Phải nói, phải viết về chị để cho người Tây Nguyên cũng như mọi người hiểu hơn về chị, yêu chị hơn…
Tuổi thơ và chiến tranh
Rơ Cham Phieng là dân tộc Gia Rai, quê ở xã Đức Cơ (hiện nay gọi là xã Yaparôm) huyện Gia Lai, tỉnh Gia Lai, gần biên giới Campuchia. Sinh ra cho đến khi 10 tuổi em sống ở đấy. Mùa mưa, lúc còn bé, em hay đi chăn trâu trong rừng già. Chiều chiều đi qua suối, nước trong vắt va vào đá trắng xóa. Bọn em vẫn kéo nhau đi xúc cá dưới suối rồi đốt lửa nướng ăn. Sau mỗi ngày mưa, nấm rừng mọc trắng cả bờ suối. Những túi nấm hái về, nấu canh rau rừng ăn, vị ngon mà 50 năm qua em chưa được nếm lại. Những kỷ niệm thanh bình đó em không bao giờ quên được.
Rơ Cham Phieng hát Cô gái vót chông tại Văn phòng Tỉnh ủy Hà Giang.
Ngày bé, em được mẹ giao làm 2 việc: đi chăn trâu và trông giữ em. Mẹ cũng hay cho em hái rau rừng, đi làm nương, rẫy. Bố em hoạt động trong Ban Tuyên huấn của huyện. Nhà nghèo, bố đi hoạt động cách mạng biền biệt suốt năm. Để nuôi sống mẹ và các em, em phải đi làm nhiều mới có được cơm ăn. Cuộc sống thời đó khổ lắm, cơm phải độn với sắn khoai, nhưng em vẫn thích đi hát dân ca Gia Rai.
Ở làng em có một anh cũng đi văn nghệ của huyện. Anh ấy bảo ở buôn làng mình có em và hai người nữa biết hát bằng tiếng địa phương (tiếng Gia Rai). Rơ Cham Phieng cố gắng đi hát trong buôn để phục vụ các anh du kích địa phương và bộ đội. Nhưng lúc đó, em khoảng 9, 10 tuổi, biết gì đâu. Tuổi đó đáng lẽ được đi học nhưng nhà nghèo không được học. Nhưng các anh chị lớn tuổi bảo không học tiếng phổ thông thì học tiếng Gia Rai cũng tốt. Em chỉ học tranh thủ thôi. Buổi tối học 1, 2 tiếng những bài dân ca Gia Rai để biết chữ. Những bài hát dân ca đầu đời mà các anh chị trong buôn dạy em như là định mệnh gắn cuộc đời em với nghiệp ca hát.
Biết em hát hay, các chú tuyển em lên huyện tham gia đội văn nghệ của huyện. Em được đi biểu diễn nhiều hơn, hát ở các địa phương phục vụ cho du kích ở buôn làng để động viên dân làng đi đánh Mỹ Ngụy. Những bài hát dân ca Gia Rai có nội dung: dân làng đừng đi theo những lời nói ngon ngọt của bọn Mỹ Ngụy, hãy đi theo quân Giải phóng.
Buổi tối đi hát cho du kích, ban ngày em về nấu cơm cho đội văn nghệ của huyện. Các anh chị ở huyện bảo, do còn bé quá nên em không thể đi nhổ sắn, nhổ cỏ được, ưu tiên phân cho em ở nhà nấu cơm. Nhưng thực ra, nấu cơm cũng vất vả bởi phải giã gạo, đi hái măng rừng, thái củ sắn để trộn với cơm cho mọi người kịp ăn trước 12h cho 15 người, chỉ một mình em. Nhưng em rất vui vì được đi làm cách mạng.
Em nhớ mãi năm 1972, em với một con bé bằng tuổi và một anh nữa đi hái rau rừng. Xong xuôi, đang trên đường về đơn vị đóng quân để nấu cơm thì gặp lính ngụy đã phục hai bên đường, sau các cây dạ, cây chuối. Địch biết nhóm người theo cách mạng, thế là nó nổ súng nhưng không trúng ai cả. Biết bị lộ, ba người chạy ngược lại. Súng địch bắn phạt đổ hết những cây sắn, cây chuối, mía hai bên đường. Hai đứa con gái bọn em nhảy tùm xuống đầm lầy vì sang bên kia bờ là người của mình. Nước ngập hết người, nhưng cứ thế vượt sang bờ bên kia, không sợ đỉa, không sợ rắn nước. Bên kia bờ, dân làng gõ chiêng ầm ĩ. Địch sợ không dám bắn nữa. Bọn em thoát nạn. Đó là kỷ niệm đầu tiên em tiếp xúc với súng đạn.
Một lần khác, em cũng được phân công nấu cơm trưa. Khói bốc lên, thế là bị lộ. Địch biết có du kích liền báo cho máy bay trực thăng. Em với một bạn nữa đang nấu cơm, vội chạy ra đầm lầy ẩn. Đầm lầy rộng mênh mông, xung quanh bờ đầm toàn rừng già. Máy bay vây lấy bọn em, bay xung quanh rồi hạ thấp dần. Trực thăng bay sát mặt, nó quạt nghiêng cả cây cối. Tiếng rè rè chói tai, hơi nóng bỏng cả lưng. Em nhìn thấy rõ bọn lính Mỹ trên cửa trực thăng. Có anh bộ đội ở gần đó, chạy ra cứu bọn em. Khi máy bay đến, anh dìm đầu bọn em xuống nước, phủ bèo lục bình lên mặt. Máy bay đi lại nhô mũi lên để thở. Thoát sang bờ bên kia, hai đứa chui vào một cái hầm trú ẩn nổi trên mặt đất. Anh du kích la lớn: Vào hầm là chết! Anh lôi bọn em ra xa, phủ lá cây lên người. Y như rằng, bọn em vừa đi chỗ khác, máy bay đến thấy hầm nổi, ném lựu đạn trúng hầm, cửa hầm vỡ toang. Nếu ở trong hầm là bọn em chết rồi.
Rơ Cham Phieng (thứ 2 từ phải sang) trong đêm giao lưu tại bản văn hóa Hà Giang.
Ca hát như là định mệnh
Ở Tây Nguyên, qua nhiều hội diễn quân khu, giọng hát của em được chú ý. Các chú ở Đoàn văn công quân giải phóng Tây Nguyên giữ lại em và một anh nhạc công đàn t’rưng ở lại vùng căn cứ B3. Em ở đoàn đó độ 1, 2 tháng thì được vinh dự tuyển về Đoàn văn công quân khu 5 Đà Nẵng. Nhưng chỉ hai năm sau, Trường cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Quân đội vào tuyển một số giọng ca của quân đội để ra Hà Nội học thanh nhạc, cô giáo Hồ Mậu La tuyển em. Cô bảo: Hai bài hát dự tuyển của Rơ Cham Phieng làm cô rất thích vì giọng trong, cao và tỏ rõ năng khiếu bản năng. “Tôi cứ liều lĩnh nhận Rơ Cham Phieng vì giọng hát đẹp quá nhưng không biết nó có thành nghệ sĩ giỏi không vì thấy nó gầy quá (chỉ nặng có 37kg), lại nói tiếng Kinh không sõi” - cô Hồ Mậu La nói trước cả đoàn. Lúc đó em mới 17 tuổi và em khoác ba lô lên đường ra Thủ đô học nhạc.
Rơ Cham Phieng kể, lần đầu tiên em được dự thi một cuộc thi lớn ở Bộ Văn hóa là một niềm tự hào. Hồi đó, anh Quang Thọ cùng đi thi với em. Anh thi trước, em thi sau, anh được giải Nhất và em cũng được giải Nhất. Sau lần đó em được cử đi thi quốc tế gồm 27 nước, bên bờ biển Đen ở Nga, em được giải Ba. Giải đó là bước ngoặt rất lớn với đời em vì lúc đó em đang học trung cấp thanh nhạc năm thứ hai. Người Nga nghe thấy người Việt hát được tiếng Nga rất sõi, hay và tự tin, đĩnh đạc. Khi em từ biển Xuchi về Moskva (Mát-xcơ-va), thanh niên Nga đứng hai bên đường phố chào đón nghệ sĩ Việt Nam. Nhiều thanh niên Nga gọi tên em chúc mừng. Đời em chưa bao giờ được thế.
Rồi cũng có lần em biểu diễn ở Nhà hát Lớn Hà Nội. Em hát một bản nhạc cổ điển của Moza. Một ông đại sứ văn hóa người Thụy Điển hỏi phiên dịch: ca sĩ Việt Nam có được học ở nước ngoài không mà hát tiếng nước ngoài rõ và hay thế? Cô phiên dịch bảo, ca sĩ ấy đang là sinh viên, học trong nước. Ông ấy lên sân khấu bắt tay, tặng hoa em và nói rất khâm phục em hát tiếng được tiếng Ý, Đức, Nga. Vì mến mộ nên hàng tháng có chương trình ca nhạc mà em biểu diễn, ông ấy đều đi xem.
Một lần khác, em đi thi quốc tế tại Đức và hát ca khúc của Đức. Khi em hát xong, cả hội trường đứng lên vỗ tay. Các nhà báo chạy theo em để chụp ảnh và phỏng vấn đến không có đường để ra khỏi sân khấu. Ấn tượng ấy với em đầy vinh dự và tự hào. Người Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc đầu tư rất nhiều tiền cho ca sĩ đi thi, trong khi đó Việt Nam đang đánh Mỹ và điều kiện còn nhiều khó khăn. Thế mà em được giải! Rơ Cham Phieng tự hào rằng được phong NSƯT từ năm 1997 và tâm sự thêm, dù là một ca sĩ người dân tộc Gia Rai nhưng có 3 giải quốc tế và nhiều giải Nhất ở trong nước.
Tình yêu và gia đình
Rơ Cham Phieng kể tiếp: Em nghĩ vợ chồng như là duyên số. Chồng em tên là Vũ Văn Mùi, bác sĩ. Em quen anh ấy thật tình cờ. Tình yêu hai người cũng gian truân, phải 6 - 7 năm mới đi đến kết hôn. Trước khi em đi nước ngoài biểu diễn, anh ấy đòi đi đăng ký kết hôn và em đã đồng ý... Chồng em rất khó tính, cẩn thận và đòi hỏi người vợ chu đáo, thương yêu chồng con. Em là ca sĩ, là cô giáo thanh nhạc ở trường đại học, nhưng ở nhà, em vẫn cơm nước, giặt giũ, lau nhà cửa. Đấy cũng là niềm vui và hạnh phúc của người phụ nữ Tây Nguyên.
Khi em có cháu trai đầu lòng, anh Mùi ôm con mà nước mắt rưng rưng. Hạnh phúc tràn vào đầy nhà như là mùa xuân đến. Nhưng cuộc sống không như mơ, cách đây mấy tháng, khi đứa con trai duy nhất của Rơ Cham Phieng và anh Mùi đang độ trẻ măng tuổi 21 đã đột ngột ra đi, không rõ lý do. Rơ Cham Phieng nước mắt ròng ròng lại kể về con mình: Con em ngoan lắm, không rượu chè, không nghiện hút, rất chăm học hành và thương bố mẹ. Hay là cháu bị đau tim đột ngột… Bố cháu là bác sĩ giỏi nhưng không cứu được con. Không kể thì nỗi đau tạm lắng lại. Kể ra thì như vết thương chưa lành, dao lại cứa máu chảy. Rơ Cham Phieng lại khóc.
Trải qua nhiều đớn đau, mất mát cũng như gặt hái được nhiều thành công trên con đường ca hát, Rơ Cham Phieng hiện đang ấp ủ làm tiếp đĩa DVD để kỷ niệm cuộc đời ca hát tươi đẹp của chị. Tôi vui mừng nhận ra: Ngọn lửa Rơ Cham Phieng vẫn cháy!
Hà Nội, mùa thu