Vùng sốt rét lưu hành hiện tại tập trung tại 47 tỉnh, thành phố với khoảng trên 12 triệu người sống trong vùng có nguy cơ mắc bệnh. Nước ta đặt ra mục tiêu loại trừ sốt rét nhưng vấn đề ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc đang là một trở lực, Pyramax - một loại thuốc mới giúp giải quyết vấn đề.
Sốt rét kháng thuốc và giải pháp khắc phục
Theo lộ trình loại trừ sốt rét, đến năm 2025, nước ta sẽ loại trừ sốt rét do nhiễm ký sinh trùng Plasmodium falciparum; đây là chủng loại gây bệnh phổ biến, gây sốt rét ác tính dẫn đến tử vong. Trên cơ sở này, đến năm 2030 sẽ thanh toán các chủng loại ký sinh trùng còn lại để loại trừ hoàn toàn sốt rét tại Việt Nam. Mục tiêu đặt ra là như vậy nhưng trong những năm gần đây, tại một số địa phương, tình hình ký sinh trùng Plasmodium falciparum kháng thuốc artemisinin đang sử dụng có chiều hướng gia tăng làm hạn chế kết quả điều trị. Tỷ lệ ký sinh trùng kháng thuốc được phát hiện với tỷ lệ 31,6% tại Bình Phước; 27,3% tại Quảng Nam; 26,1% tại Đăk Nông; 22,2% tại Gia Lai... và có khả năng lan rộng ra đến các địa phương khác.
Theo hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh sốt rét hiện nay, nếu bệnh nhân nhiễm ký sinh trùng Plasmodium falciparum hoặc nhiễm phối hợp có loại ký sinh trùng này dùng thuốc điều trị ưu tiên gồm dihydroartemisinin-piperaquin và primaquin; khi bị thất bại sẽ dùng thuốc điều trị thay thế gồm quinin kết hợp với doxycyclin hoặc clindamycin. Đồng thời, Tổ chức Y tế Thế giới cũng khuyến cáo có thể dùng các loại thuốc chống kháng khác như: artesunat phối hợp mefloquin, artemether phối hợp lumefantrin, artesunat phối hợp amodiaquin. Tuy vậy, trên thực tế, nhiều khi các loại thuốc chống kháng này không có sẵn nên không thể thực hiện được phác đồ điều trị theo hướng dẫn. Đứng trước thực trạng tình hình khó khăn, với sự giúp đỡ của Dự án Quỹ Toàn cầu phòng chống AIDS - lao và sốt rét, 2 tỉnh Đăk Nông và Bình Phước được chọn để ứng dụng điều trị sốt rét do nhiễm Plasmodium falciparum kháng thuốc bằng thuốc pyramax sau khi thực nghiệm xác định thuốc bảo đảm an toàn sử dụng. Theo kế hoạch năm 2019 - 2020 có 23.000 viên thuốc pyramax được cung cấp để điều trị cho 2 tỉnh, trong đó Bình Phước 18.000 viên và Đăk Nông 5.300 viên. Như vậy hiện nay, nước ta đã có giải pháp khắc phục tình hình sốt rét kháng thuốc và sẽ có kế hoạch ứng dụng mở rộng ở các địa phương khác xác định có sốt rét kháng thuốc.
Phun hoá chất diệt muỗi giúp phòng chống sốt rét.
Thuốc điều trị chống kháng Pyramax
Pyramax là thuốc phối hợp gồm artesunat 60mg và pyronaridin tetraphosphat 180mg dùng để điều trị do nhiễm tất cả các loại ký sinh trùng sốt rét, kể cả sốt rét do nhiễm plasmodium falciparum đa kháng thuốc. Artesunat có tác dụng diệt thể vô tính trong hồng cầu của tất cả các loại ký sinh trùng sốt rét, đặc biệt rất hiệu quả đối với sốt rét ác tính thể não do nhiễm plasmodium falciparum gây nên, kể cả plasmodium flalciparum kháng thuốc chloroquin; thuốc không có tác dụng diệt thể giao bào và không có tác dụng lên giai đoạn ngoại hồng cầu của ký sinh trùng; thuốc có thời gian tác dụng ngắn nên không dùng để dự phòng và chống tái phát. Pyronaridin có tác dụng ức chế sự hình thành b-haematin, do đó ngăn chặn ký sinh trùng sốt rét trung hòa thành phần haem - một chất gây độc cho ký sinh trùng; đồng thời qua cách tạo thành phức hợp thuốc-haematin nên pyronaridin sẽ ức chế sự thoái biến phụ thuộc glutathion và haematin và làm tăng ly giải hồng cầu do haematin; cả hai tác động này đều làm cho ký sinh trùng bị hủy diệt.
Liều lượng sử dụng pyramax để điều trị sốt rét kháng thuốc thực hiện theo chỉ định của bác sĩ. Thường liều dùng uống trong 3 ngày được tính theo liều lượng của artesunat viên 50mg như sau: Trẻ em từ 5 - 11 tháng tuổi uống mỗi ngày 1/2 viên (tương ứng 25mg). Trẻ từ 1 - 6 tuổi uống mỗi ngày 1 viên (tương ứng 50mg). Trẻ từ 7 - 13 tuổi uống mỗi ngày 2 viên (tương ứng 100mg). Từ 13 tuổi trở lên, uống mỗi ngày 4 viên (tương ứng với 200mg). Thuốc chống chỉ định sử dụng đối với các trường hợp phụ nữ mang thai, tổn thương gan và quá mẫn đối với thành phần của thuốc.
Về tương tác thuốc, artesunat có tác dụng cộng lực với mefloquin, tetracyclin, chloroquin, primaquin và giảm tác dụng khi sử dụng với pyrimethamin, sulfamid, sulfon, các chất chống oxy hóa như vitamin E, vitamin C. Lưu ý, thuốc không nên dùng chung với corticoid trừ khi có bệnh niệu huyết, thiểu năng gan cấp tính; adrenalin, heparin, dextran, manitol, heptaminol, aspirin.
Về tác dụng phụ không mong muốn, artesunat có thể gây rối loạn tiêu hóa, chóng mặt, tăng men transaminase, thay đổi điện tim thoáng qua; pyronaridin có thể gây đau đầu, có sự bất thường về bạch cầu, đau bụng, giảm số lượng hồng cầu, tăng tiểu cầu, nôn mửa, hạ đường huyết.
Điều cần quan tâm
Để thực hiện lộ trình loại trừ sốt rét do nhiễm ký sinh trùng plasmodium falciparum đến năm 2025 theo kế hoạch trước tình hình sốt rét kháng thuốc được phát hiện tại một số tỉnh và đang có khả năng lan rộng đến các địa phương khác gây nên sự khó khăn hạn chế, pyramax là thuốc đã thử nghiệm và xác định có hiệu lực để khắc phục vấn đề này, bước đầu thực hiện tại 2 tỉnh Bình Phước và Đăk Nông với nguồn thuốc được hỗ trợ của Dự án Quỹ Toàn cầu phòng chống AIDS - lao và sốt rét nhưng các địa phương khác có nguy cơ phải đối mặt với thực trạng kháng thuốc này cũng nên chuẩn bị nguồn thuốc để đối phó. Hy vọng rằng lộ trình loại trừ sốt rét ở nước ta sẽ không bị thất bại.
