Cộng đồng dân tộc Pà Thẻn ở xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang không chỉ được biết đến với lễ hội nhảy lửa đặc sắc, vừa nhận quyết định chứng nhận đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, mà còn được biết đến với nghề dệt thổ cẩm.
Đây không chỉ là nét văn hóa đặc sắc, đậm nét đời sống tinh thần, sự tự hào của đồng bào Pà Thẻn, mà với người Pà Thẻn, dệt thổ cẩm là một hình thức tăng cường sức khỏe, tăng sự dẻo dai cho cơ thể, cho những đôi tay của phụ nữ Pà Thẻn.
Phụ nữ Pà Thẻn được học dệt từ thuở lên ba. Ảnh: X.Cường - B.Loan
Bởi vậy, hễ khi sắp xếp được công việc đồng áng, chị Sìn Thị Nghiệp (ở thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình) lại tranh thủ ngồi bên khung cửi, tất bật đôi tay với công việc dệt thổ cẩm.
Chị Sìn Thị Nghiệp là một trong tất cả phụ nữ điển hình ở thôn Thượng Minh được dạy, được học dệt thổ cẩm từ thuở lên 3, lên 4 tuổi.
Bởi người Pà Thẻn nơi đây quan niệm, phụ nữ Pà Thẻn không chỉ đảm việc nhà, mà phải thông thạo cả việc thêu thùa và hơn nữa, theo phong tục người Pà Thẻn, trước khi cưới, người con gái phải tự tay dệt cho mình bộ váy áo mới để mặc trong ngày cưới.
Để tạo nên những tấm vải thổ cẩm nhiều họa tiết, đỏi hỏi đôi tay người dệt phải dẻo dai, tỉ mẩn ở các khâu dệt. Ảnh: X.Cường - B.Loan
Chị Nghiệp cho biết: "Từ khi 5 tuổi, tôi đã được bà và mẹ dạy cách thêu và dệt trang phục. Dệt trang phục thổ cẩm của dân tộc Pà Thẻn rất kỳ công, đòi hỏi sự tỉ mẩn, kỳ công. Bởi vậy, có những người học vài năm mới biết dệt cơ bản và để dệt hoàn thành 1 bộ váy, phải mất ít nhất 3 tháng dệt vải, nhuộm và khâu bằng tay. Sau đó mới tới các khâu dệt trang trí họa tiết".
Theo chị Nghiệp thành phần cơ bản của bộ trang phục gồm váy, áo, khăn đội đầu xếp nhiều lớp, thắt lưng. Màu sắc chủ đạo của trang phục là đỏ, đen và trắng.
Cũng như các dân tộc khác, phụ nữ Pà Thẻn dùng yếm trước ngực để tạo nên sự kín đáo và duyên dáng. Yếm có hình vuông, thêu hoa văn màu đỏ, vàng xen lẫn những đường kẻ trắng tôn thêm vẻ sặc sỡ của thân áo ngoài.
Ngoài trang phục truyền thống kết hợp với hiện đại, phụ nữ Pà Thẻn còn thêu, dệt nên các sản phẩm đa dạng, phong phú để phục vụ kinh doanh du lịch, góp phần nâng cao thu nhập, như: khăn đội, trang phục, vỏ gối…Ảnh: X.Cường - B.Loan
Chị Sìn Thín Nón (thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang, Lâm Bình) chia sẻ, để có được một bộ quần áo là cả một sự lao động nghệ thuật kiên trì, tỉ mỉ bởi y phục của họ rất cầu kỳ trong từng đường kim mũi chỉ và trong từng họa tiết trên y phục.
Theo chị Nón, tất cả các công đoạn dệt, thêu hoa văn, ghép vải của người Pà Thẻn hoàn toàn bằng phương pháp thủ công truyền thống.
Trước kia, nguyên liệu dệt vải là kéo từ sợi cây bông, cây đay, hiện chủ yếu dùng len chỉ. Sau khi nhuộm màu là mắc sợi, sang chỉ dệt thành những mảnh vải thổ cẩm hình vuông hay dải vải khổ nhỏ hoặc rộng đắp trực tiếp lên vải áo, khăn hoặc váy.
Cận cảnh những chiếc khăn được tạo nên từ đôi bàn tay khéo léo, tỉ mẩn của phụ nữ Pà Thẻn. Ảnh: X.Cường - B.Loan
Trên trang phục của người Pà Thẻn luôn có những hình như cây cầu, ngôi nhà, con chó, hình quả trám bởi bắt nguồn truyền thuyết xa xưa kể lại rằng có một cô gái người Pà Thẻn mồ côi đi hội chợ xuân.
Khi nhìn thấy các dân tộc khác có trang phục của riêng mình, cô gái đã rất tủi thân, cô độc và suy nghĩ mình cũng phải có bộ trang phục cho dân tộc mình. Vô tình cô gái nhìn thấy đàn chim bay lượn trên cành cây với nhiều màu sắc, xanh, đỏ, tím… ngay lúc đó. trong tâm trí cô gái đã hình thành màu sắc trang phục cho mình và khi cô gái ngồi thêu trang phục cô đã đưa ước mơ và suy nghĩ của mình vào bộ trang phục đó.
Vì mồ côi nên cô luôn ước có một người thương, một ngôi nhà và một con chó để bảo vệ mình, khu rừng cô ở có rất nhiều cây trám trắng nên cô đưa luôn hình quả trám vào trang phục để thêm sinh động có động vật, có cây cối thì cuộc sống sẽ tích cực và trong lành hơn.
Nụ cười phụ nữ dân tộc Pà Thẻn khi khoác lên mình y phục truyền thống do chính tay mình làm nên. Ảnh: X.Cường - B.Loan
Chính vì vậy mà các bộ trang phục của dân tộc Pà Thẻn sẽ có các hình cây cầu thể hiện cho tình yêu, ngôi nhà thể hiện niềm hạnh phúc và hy sinh, con chó là biểu tượng của sự tương trợ bảo vệ, hình quả trám thể hiện sự cầu mong cho cuộc sống tích cực và trong sạch.
Với bàn tay khéo léo, tài hoa của mình, phụ nữ Pà Thẻn dệt lên những tấm váy xòe cầu kỳ và độc đáo cuốn hút sự chú ý của nhiều người.
Những bộ trang phục truyền thống đặc sắc này sẽ được phụ nữ Pà Thẻn khoác lên mình ào những dịp trọng đại như ngày Tết, lễ cưới, ngày hội văn hóa dân tộc, ngày có chợ phiên…
Khi phụ nữ Pà Thẻn khoác lên mình bộ trang phục đặc sắc, đỏ rực, cùng những phụ kiện xinh đẹp như vòng cổ, vòng tay, hoa tai được làm bằng chất liệu bạc sáng lóng lánh xuống núi để khoe sắc, giao duyên. Từ đây, không ít chàng trai, cô gái Pà Thẻn đã thành vợ chồng từ những chợ phiên như thế.
Với sự phát triển của xã hội, đến nay, thổ cẩm Pà Thẻn vẫn được lưu giữ nét truyền thống.
Ngoài trang phục truyền thống kết hợp với hiện đại, phụ nữ Pà Thẻn còn thêu, dệt nên các sản phẩm đa dạng, phong phú để phục vụ kinh doanh du lịch, góp phần nâng cao thu nhập, như: khăn đội, trang phục, chăn thêu, vỏ gối, các loại túi, ví, bìa sách…
Việc bảo tồn và phát huy được nghề dệt thổ cẩm truyền thống của dân tộc Pà Thẻn ở huyện Lâm Bình không chỉ giữ gìn được giá trị văn hóa mà còn tạo điều kiện tích cực cho Lâm Bình phát triển du lịch cũng như tạo sinh kế bền vững và nâng cao thu nhập cho đồng bào.
