Khác với tâm thần phân liệt, người mắc rối loạn hoang tưởng thường không bị suy giảm nặng về nhận thức hay hành vi, điều này khiến bệnh dễ bị bỏ sót trong chẩn đoán.
Điều trị rối loạn hoang tưởng cần sự kết hợp y tế và xã hội.
Theo phân loại của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), rối loạn hoang tưởng được xếp vào nhóm rối loạn tâm thần đặc trưng bởi sự tồn tại kéo dài của hoang tưởng không phù hợp với thực tế, có thể bao gồm các dạng:
• Hoang tưởng bị hại: tin rằng mình bị theo dõi, hãm hại, đầu độc.
• Hoang tưởng ghen tuông: tin rằng bạn đời không chung thủy dù không có bằng chứng.
• Hoang tưởng tự cao: tin rằng mình có khả năng đặc biệt hoặc địa vị cao hoặc sức mạnh phi thường.
• Hoang tưởng được yêu: tin rằng một người nổi tiếng đang yêu mình.
• Hoang tưởng nghi bệnh: tin rằng mắc bệnh hiểm nghèo dù kết quả y tế bình thường.
Các triệu chứng thường khởi phát âm thầm ở độ tuổi trung niên, tiến triển kéo dài và khó nhận diện sớm. Gia đình, đồng nghiệp hoặc bạn bè nhiều khi chỉ nhận thấy sự thay đổi trong cách hành xử, giao tiếp, nhưng không nghĩ tới yếu tố bệnh lý.
Một nghiên cứu đăng trên Journal of Clinical Psychiatry (2023) cho thấy, tỷ lệ mắc rối loạn hoang tưởng dao động khoảng 0,02 - 0,05% dân số, thấp hơn nhiều so với các rối loạn tâm thần khác, nhưng mức độ ảnh hưởng lại không nhỏ. Người bệnh thường có cuộc sống khép kín, dễ xảy ra xung đột gia đình, mất việc làm, thậm chí có nguy cơ hành vi nguy hiểm khi niềm tin hoang tưởng bị thách thức.
Việc chẩn đoán rối loạn hoang tưởng không hề đơn giản. Các chuyên gia y tế cần loại trừ những rối loạn tâm thần khác như tâm thần phân liệt, rối loạn khí sắc có đặc điểm loạn thần, hoặc các tình trạng thực thể (u não, chấn thương sọ não, tác dụng phụ thuốc).
Theo các chuyên gia điểm mấu chốt trong chẩn đoán là: "Người bệnh duy trì được chức năng sống tương đối ổn định, ngoại trừ những suy nghĩ hoang tưởng cố định. Nếu được phát hiện sớm và can thiệp đúng cách, khả năng cải thiện chất lượng cuộc sống sẽ cao hơn đáng kể."
Một số dấu hiệu cảnh báo cần lưu ý:
- Người bệnh thường xuyên bộc lộ những niềm tin kỳ lạ, mâu thuẫn với thực tế nhưng vẫn kiên định.
- Có xu hướng xa lánh xã hội, nghi ngờ hoặc xung đột với người thân.
- Cảm giác bị theo dõi, bị hại kéo dài mà không có chứng cứ.
- Bộc lộ hành vi kiểm soát, ghen tuông thái quá, dễ gây bạo lực.
Các chuyên gia khuyến cáo, khi phát hiện những biểu hiện bất thường trên, gia đình nên đưa người bệnh đến khám tại chuyên khoa tâm thần thay vì tự suy đoán hoặc cố gắng "thuyết phục" bệnh nhân từ bỏ niềm tin hoang tưởng, bởi cách tiếp cận này thường phản tác dụng.
Bệnh nhân luôn cần được chăm sóc để giảm bớt lo âu, trầm cảm.
Phương pháp điều trị rối loạn hoang tưởng
Điều trị rối loạn hoang tưởng đòi hỏi sự kết hợp giữa can thiệp y khoa và hỗ trợ tâm lý - xã hội.
Điều trị bằng thuốc
Thuốc chống loạn thần (antipsychotics) là lựa chọn chính, đặc biệt các thuốc thế hệ mới như risperidone, olanzapine, quetiapine… giúp giảm bớt cường độ hoang tưởng, ổn định cảm xúc.
Với những trường hợp kèm lo âu, trầm cảm, bác sĩ có thể kê thêm thuốc chống trầm cảm hoặc chống lo âu.
Điều trị thuốc cần tuân thủ chặt chẽ, bởi việc ngừng đột ngột dễ dẫn đến tái phát hoặc nặng thêm triệu chứng.
Liệu pháp tâm lý
Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) giúp bệnh nhân học cách nhận diện và kiểm soát suy nghĩ hoang tưởng, giảm căng thẳng.
Liệu pháp gia đình: cung cấp kiến thức, kỹ năng ứng xử cho người thân, nhằm tạo môi trường hỗ trợ, giảm xung đột.
Liệu pháp nhóm: người bệnh chia sẻ trải nghiệm, học cách điều chỉnh hành vi xã hội.
Can thiệp xã hội
Hỗ trợ việc làm, kết nối cộng đồng, giúp bệnh nhân tránh rơi vào trạng thái cô lập.
Xây dựng mạng lưới y tế cơ sở để phát hiện sớm và theo dõi lâu dài.
Theo một báo cáo của National Institute of Mental Health (Mỹ, 2024), tỷ lệ đáp ứng điều trị rối loạn hoang tưởng bằng kết hợp thuốc và liệu pháp tâm lý đạt khoảng 50-60%. Tuy nhiên, hiệu quả phụ thuộc rất nhiều vào mức độ hợp tác của người bệnh và sự kiên nhẫn từ gia đình.
Tham gia các hoạt động tập thể là cách để bệnh nhân giải toả căng thẳng tốt nhất.
Thách thức tại Việt Nam trong chăm sóc sức khỏe tâm thần
Theo WHO, sức khỏe tâm thần được định nghĩa là một tình trạng sức khỏe mà mỗi cá nhân nhận thức rõ khả năng của mình, có thể đối phó với những căng thẳng bình thường trong cuộc sống, làm việc hiệu quả và thành công và có thể đóng góp cho cộng đồng.
Rối loạn tâm thần là một trong những bệnh không lây nhiễm phổ biến trên thế giới, ước tính gây ra khoảng 14% gánh nặng bệnh tật toàn cầu.
Ở nước ta, kết quả điều tra quốc gia năm 1999-2000 cho thấy tỷ lệ mắc 10 bệnh tâm thần thường gặp (gồm tâm thần phân liệt, trầm cảm, động kinh, rối loạn lo âu, sa sút trí tuệ ở người già, loạn tâm thần sau chấn thương sọ não, chậm phát triển tâm thần, rối loạn hành vi ở thanh thiếu niên, rối loạn tâm thần do rượu, ma túy) chiếm khoảng 15% dân số (tương đương với khoảng 13,5 triệu người) mắc bệnh.
Như vậy, công tác bảo vệ và chăm sóc sức khỏe tâm thần ở nước ta là một vấn đề lớn vì tính phổ biến của bệnh và sự ảnh hưởng đến sức khỏe người dân; cần được xã hội quan tâm, chăm lo và đầu tư nhiều nguồn lực hơn nữa.Xu hướng hiện nay là xây dựng mô hình điều trị cộng đồng, kết hợp bệnh viện – gia đình – xã hội, thay vì chỉ phụ thuộc vào điều trị nội trú. Các chương trình tập huấn, nhóm hỗ trợ, và dịch vụ tư vấn tâm lý online cũng đang được mở rộng, giúp giảm khoảng cách tiếp cận dịch vụ.
Trong tương lai, sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) và công nghệ y tế số có thể hỗ trợ việc sàng lọc, theo dõi và nhắc nhở tuân thủ điều trị. Tuy nhiên, yếu tố con người – sự thấu hiểu, kiên nhẫn và hỗ trợ từ người thân, cộng đồng – vẫn giữ vai trò cốt lõi trong tiến trình phục hồi.
Rối loạn hoang tưởng tuy ít gặp nhưng để lại hệ lụy nặng nề nếu không được phát hiện và can thiệp kịp thời. Việc điều trị hiệu quả đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa thuốc, liệu pháp tâm lý và hỗ trợ xã hội. Gia đình và cộng đồng đóng vai trò "cầu nối" giúp người bệnh hòa nhập, tránh rơi vào vòng xoáy cô lập và xung đột.
Trong bối cảnh áp lực cuộc sống hiện đại ngày càng lớn, việc nâng cao nhận thức về sức khỏe tâm thần nói chung và rối loạn hoang tưởng nói riêng là hết sức cấp thiết. Phát hiện sớm – điều trị đúng – đồng hành lâu dài chính là chìa khóa để mở ra cơ hội sống ổn định và hạnh phúc hơn cho người bệnh.
Câu chuyện thực tế – Góc nhìn từ bệnh nhân và gia đình
Anh H. (45 tuổi, Hà Nội) từng tin rằng hàng xóm đầu độc gia đình mình bằng khí độc. Niềm tin này khiến anh lắp đặt nhiều thiết bị theo dõi, cãi vã và thậm chí xô xát với người xung quanh. Sau khi được gia đình đưa tới khám tại bệnh viện tâm thần, anh được chẩn đoán rối loạn hoang tưởng và bắt đầu điều trị bằng thuốc kết hợp liệu pháp tâm lý. Sau gần một năm, tình trạng ổn định rõ rệt: anh quay lại làm việc, quan hệ với hàng xóm cải thiện. Vợ anh chia sẻ: "Điều quan trọng nhất là mình kiên trì đồng hành, không bỏ mặc, cũng không tranh cãi vô ích".
Thông tin hỗ trợ
Bệnh viện Tâm thần Hà Nội
📍 Địa chỉ: Số 30, Ngõ 467, Đường Nguyễn Văn Linh, Phường Phúc Lợi, Hà Nội
📞 Hotline: 0967 301 616
🌐 Website: http://benhvientamthanhanoi.com
Bệnh viện Tâm thần Hà Nội